Þjóðviljinn - 01.12.1989, Blaðsíða 15

vegsráðherra í ríkisstjórn Geirs
Hallgrímssonar. Útfærslan átti
að taka gildi skömmu áður en
samningur Ólafs um veiðiheim-
ildir Breta rann út. Það kom hins
vegar á daginn að Bretar töldu sig
ekki bundna því að hætta veiðum
samkvæmt samningi Ólafs. Þeir
tilkynntu um áframhaldandi
veiðar, fengju þeir ekki fram-
lengda veiðiheimild. Þessari
deilu lauk svo í árslok 1976, þegar
endanlega tókst að taka fyrir allar
veiðiheimildir innan 200 mílna
lögsögunnar.
í eldlínunni
Þú stóðst meira og minna í eld-
línunni allan þann tíma sem þetta
mál var á dagskrá. Er ekki erfitt
að gera sér rétta mynd af þessari
sögu, þegar þú ert tengdur henni
svo persónulega?
Jú, það er rétt að hafa það í
huga að hér er um frásögn beins
þáttakanda í atburðarásinni að
ræða. Hún getur því aldrei orðið
hlutlaus. Ég var á Alþingi þegar
útfærslan 1952 var ákveðin. Ég
var sjávarútvegsráðherra þegar
12 og 50 mflna útfærslurnar voru
ákveðnar og ég átti sæti í land-
helgisnefnd stjórnmálaflokkanna
þegar 200 mflna útfærslan var
samþykkt.
Landhelgismálið hefur trúlega
ráðið meiru um þróun íslenskra
stjórnmála á þessum tíma en flest
annað. Hvernig birtust þessi
áhrif?
í ævisögu Ólafs Thors eftir
Matthías Johannessen er gerð
grein fyrir viðskiptum hans við
breska íhaldsmenn í kjölfar út-
færslunnar 1952. Þar kemur strax
fram, að hann, sem taldi sig mik-
inn Bretavin og aðdáanda bresks
lýðræðis, taldi sig í raun vera að
berjast við það að koma vitinu
fyrir Breta, svo að þeir töpuðu
ekki öllu áliti íslensku þjóðarinn-
ar. Ólafur varð forsætisráðherra í
samsteypustjórn Sjálfstæðis-
manna og Framsóknar 1953, en
Hermann Jónasson formaður
Framsóknarflokksins var utan
stjórnarinnar. Þá þegar var kom-
in þreyta í samstarf þessara
flokka og má ráða af ýmsu að
Hermann var farinn að huga að
mögulegri stjórnarmyndun án
S j álfstæðisflokksins.
Vinstri stjórn
Hermanns
þar réð afstaðan til landhelg-
ismálsins ekki minnstu, og má
segja að ríkisstjórn Hermanns
með Alþýðuflokknum og Al-
þýðubandalaginu, sem mynduð
var eftir kosningamar 1956, hafi
orðið til um það mál. Stjómar-
myndunin var þó erfiðleikum
bundin, því hægri armur Alþýð-
uflokksins var andvígur öllu sam-
starfi við Alþýðubandalagið, og
þegar Alþýðuflokkurinn gerði
það að kröfu sinni að Guðmund-
ur í. Guðmundsson, sem var sér-
stakur talsmaður Stefáns Jó-
hanns og yfirlýstur andstæðingur
Hermanns og Gylfa Þ. Gísla-
sonar, yrði utanríkisráðherra, þá
var strax ljóst að stjórnarsam-
starfið yrði erfitt. Guðmundur í.
var í nánum tengslum við Sjálf-
stæðisflokkinn, og hafði sömu af-
stöðu og hann til útfærslu land-
helginnar: hann vildi slá henni á
frest og semja um málið við
NATO. Sjónarmið Sjálfstæðis-
manna mótuðust öðrum þræði af
því að þeir voru í harðri stjórnar-
andstöðu: þeir vissu að frestun
málsins myndi sprengja stjórn-
ina. Þegar tvísýnt var orðið um
úrslit málsins, þá tilkynnti ég
Hermanni Jónassyni að ég myndi
nota mitt vald til þess að undirrita
og gefa út reglugerð um 12 míl-
urnar. Ég sá fyrir mér að ef
stjórnin myndi springa á málinu,
þá kæmi það í hlut andstæðinga
útfærslunnar að ógilda þá reglu-
gerð eftir kosningar, og það yrði
ekki létt verk að réttlæta slíka að-
gerð gagnvart þjóðinni. Þessu
lyktaði með því eftir ótrúlega
spennuþrungna daga að Alþýð-
uflokkurinn gekkst inn á að
standa að útfærslunni. Þeir óttuð-
ust kosningar um landhelgismál-
ið.
Fleigur ívest-
rænt samstarf?
Þú varst á þessum tíma ásakað-
ur um að vilja reka fleig á milli
íslands og NATO og skaða vest-
ræna samvinnu. Var landhelg-
ismálið meðvitað notað í þeim til-
gangi?
Það er rétt að ég var ásakaður
um þetta, meðal annars af Morg-
unblaðinu. Ég hélt því hins vegar
fram þá og síðar að það væri vel
hægt að vera útfæslumaður og
herstöðvasinni. Dæmi um slíkt
var m.a. Pétur Ottesen alþingis-
maður, sem hvatti mig dyggilega í
þessu máli þegar mest á reið.
Enginn efaðist um tryggð hans
við vestræna samvinnu. Málið
var ekki svo einfalt. Umræða um
hafréttarmál á alþjóðavettvangi
hafði sýnt að gömlu nýlenduveld-
in og þær þjóðir sem stundað
höfðu veiðar á fjarlægum miðum
stóðu fastar á því að fiskveðilög-
sagan væri þröng og athafnasvæði
þeirra sjálfra sem víðast. Strand-
ríki og mörg nýfrjáls ríki vildu
hins vegar stærri landhelgi og
fullan yfirráðarétt strandríkja
yfir landgrunnssvæðum. Hags-
munir íslendinga og Breta voru
andstæðir í þessu máli og árekstr-
ar okkar á milli því óhjákvæmi-
legir. Það var svo sérstakt póli-
tískt vandamál að hörðustu and-
stæðingar okkar í málinu voru
einmitt þær þjóðir sem mestu
réðu í NATO og öðrum vestræn-
um samtökum, sem íslendingar
voru jafnframt aðilar að. Menn
vissu um þennan vanda strax
1956, en engu að síður lýstu for-
ystumenn allra stjórnmálaflokk-
anna yfir stuðningi við 12 mflna
landhelgi í orði. Menn voru hins
vegar misjafnlega staðfastir
gagnvart þeim þrýstingi sem
Bretar beittu okkur í gegnum
NATO.
Skeyti
frá NATO
í maí 1958 sendi Paul Henry
Spaak, framkvæmdastjóri
NATO Hermanni Jónassyni for-
sætisráðherra langt skeyti þar
sem af hálfu NATO er gerð úr-
slitatilraun til þess að hafa áhrif á
afstöðu íslenskra stjórnmála-
manna. Þar er höfðað til hollustu
hans við vestræna samvinnu, en
jafnframt má túlka skeytið sem
hótun eða sterka aðvörun. Vegna
staðfastrar afstöðu sinnar var
Hermann ásakaður fyrir að vera
ótrúr vestrænni samvinnuhug-
sjón og hálfgerður kommúnisti.
Endurtók þessi saga sig ekki
þegar kom að útfærslunni í 50
mflur?
Jú, þá var það Josef Luns fram-
kvæmdastjóri NATO sem beitti
sér í málinu og lagði hart að
NATO-sinnum hér á landi að
hætt yrði við útfærsluna og að
samið yrði um málið við NATO.
Það er athyglisvert að þótt Bretar
hefðu stefnt hingað herskipum þá
voru þeir aldrei ásakaðir um það
innan NATO, að stefna í hættu
vináttu vestrænna þjóða. Á þeim
bæ voru íslendingar hins vegar
kallaðir friðarspillar fyrir sakir
óbilgirni sinnar.
Höfðum við aldrei stuðning
Norðmanna?
Nei, þeir tóku aldrei okkar
málstað innan NATO. Þeir buð-
ust hins vegar til þess að ganga á
milli, gerast sáttasemjarar.
Tvöfeldni
Ólafs
í seinna þorskastríðinu, þegar
átökin stóðu um 50 mflurnar, var
oft deilt um það hvort landhelgis-
gæslan gerði allt sem hægt væri.
Fréttir bárust um að varðskipum
hefði verið bannað að klippa á
togvíra o.s.frv. Áttu þessar ásak-
anir við rök að styðjast?
Jú það er rétt að slíkur orðróm-
ur komst á kreik, og ég kvartaði
oft um þetta við Ólaf Jóhannes-
son, sem þá var líka dómsmála-
ráðherra. Hann vék sér jafnan
undan því að svara slíkum ásöku-
num. Nú hefur það hins vegar
gerst, að út eru komnar æviminn-
ingar Guðmundar Kjærnested
skipherra, þar sem hann greinir
ýtarlega frá þessum málum. Þar
kemur fram, þegar við berum
saman fyrirskipanir sem hann
fékk, og fundargerðir ríkisstjórn-
arinnar frá sömu dögum, að hvað
eftir annað er varðskipsmönnum
bannað að klippa, þótt um annað
hafi verið talað á ríkisstjórnar-
fundum og á Alþingi.
Baktjaldamakk
Hafði Atlantshafsbandalagið
áhrif á úrslit deilunnar um 50 mfl-
urnar?
Það er mjög athyglisvert að sjá
það eftirá hvað gerðist á bak við
tjöldin þá spennuþrungnu daga í
lok september 1973 sem urðu
undanfari þess að Ólafur Jóhann-
esson fór til London og samdi við
Breta. Á þessum tíma var allt á
suðupunkti hér heima vegna á-
standsins á miðunum, og almenn-
ingsálitið krafðist þess að
eitthvað yrði gert. Ólafur hafði
lýst því yfir þann 20. september
að ástandið á miðunum gæti leitt
til þess að íslendingar endur-
skoðuðu afstöðu sína til NATO.
Þann 27. september lýsti hann
síðan yfir að stjórnmálasambandi
við Breta yrði slitið 3. október ef
herskipin hefðu ekki fengið
skipun um að fara út fyrir 50 míl-
ur þann dag. Tveim dögum síðar
barst Ólafi boðsbréf frá Edward
Heath, forsætisráðherra Breta,
um að koma til London. Jafn-
framt skyldu herskipin fara út
fyrir 50 mflurnar. Það sem hefur
hins vegar ekki komið fram eru
þau símtöl sem átt höfðu sér stað
þessa daga á milli Joseph Luns
annars vegar og Edwards Heath
og Ólafs hins vegar. Það leikur
enginn vafi á því að Luns hafði í
þessum samtölum gengið frá því
að áhættulítið yrði fyrir Ólaf að
lýsa yfir stjórnmálaslitum og að
áhættulítið yrði fyrir Heath að
draga herskipin út, því það væri
þegar frágengið að gerður yrði
samningur í London.
Tveggja
kosta völ
Ólafur lýsti því yfir fyrir brott-
förina að landhelgisgæsla yrði
óbreytt, en Guðmundur Kjærn-
ested skýrir frá því, að þeim hafi
verið bannað að aðhafast nokkuð
á meðan Ólafur var í London.
Enginn vafi er á því að þegar hér
var komið, þá taldi Olafur Jó-
hannesson að hann ætti aðeins
um tvo kosti að velja: annað
hvort að halda sáttum í NATO og
gefa eftir í landhelgismálinu, eða
að standa fast á fyrri skoðun og
búa sjálfur við eilífa útskúfun
NATÓ. Ólafur var NATO-sinni,
og því valdi hann fyrri kostinn.
Samningurinn sem hann gerði
var afleikur í sterkri stöðu okkar
íslendinga. Það kom berlegast í
ljós, þegar veiðiheimildir Breta
áttu að renna út 1975. Við
höfðum bent á það að þessi samn-
ingur fól ekki í sér neina viður-
kenningu á okkar rétti, hann
fjallaði aðeins um veiðiheimildir
til Breta. Samningurinn viður-
kenndi ekki einu sinni lögsögu ís-
lands um framkvæmd þessara
veiðiheimilda. Þar höfðu Bretar
sama rétt og íslendingar. Bretar
lýstu því yfir 1975, að samningur-
inn hindraði þá ekki í áframhald-
andi veiðum, ef veiðiheimildir
fengjust ekki endurnýjaðar.
Vaknað af
vondum draumi
Þegar hér var komið sögu var
Ólafur Jóhannesson orðinn
dómsmálaráðherra í ríkisstjórn
Geirs Hallgrímssonar. Það urðu
honum áreiðanlega mikil von-
brigði að sjá að þessi samningur
sem hann hafði gert við Breta var
einskis nýtur. Ríkisstjórn Geirs
Hallgrímssonar hafði gefið út
nýja reglugerð um 200 mflna fisk-
veiðilögsögu mánuði áður en
samningurinn við Breta átti að
renna út. Þrátt fyrir almenn mót-
mæli í öllum stjórnmálaflokkum
gegn nýjum undanþágusamning-
um hófust nýjar samningavið-
ræður við Breta. Þeim stýrðu af
íslands hálfu Einar Ágústsson
utanríkisráðherra og Matthías
Bjarnason sjávarútvegsráðherra.
Þessar samningaviðræður leiddu
til þess að Geir Hallgrímssyni var
boðið til London. Þá átti að nota
aftur gamla ráðið sem Joseph
Luns hafði notað gegn Ólafi Jó-
hannessyni 1973. Ólafur hafði
hins vegar engu gleymt, og taldi
sig hafa samið um það 1973 að
bresk skip hættu veiðum í ís-
lenskri landhelgi eftir 2 ár. Hann
stýrði landhelgisgæslunni og lét
skera á togvíra annað slagið.
Þann 4. maí 1976 var sigurinn í
raun í höfn. Þeir 16 togarar sem
þá voru eftir á miðunum undir
vernd 11 herskipa, neituðu að
halda leiknum áfram og sigldu út
fyrir 200 mflna mörkin allir sem
einn, þrátt fyrir tilmæli breskra
stjórnvalda um áframhaldandi
veiðar. Efnahagsbandalagið
hafði á þessum tíma lýst yfir að
það myndi sjálft taka sér 200
mflna lögsögu frá árslokum 1976
og hafréttarráðstefna Sameinuðu
þjóðanna hafði samþykkt að fisk-
veiðilögsaga skyldi miðuð við 200
mflur.
Smánarleg
endalok
Við þessar aðstæður skerst
Frydenlund, utanríkisráðherra
Noregs, í málið og segist vilja
vera milligöngumaður um sam-
komulag við Breta. í Osló var
endir bundinn á deiluna með
smánarsamningi við Breta um
veiðiheimild 24 togara að meðal-
tali á dag næstu 6 mánuðina.
Áður hafði ríkisstjórnin gert til-
efnislausan samning við V-
Þjóðverja um veiðiheimildir til
nóvemberloka 1977. Undanslátt-
arsamningar þessir gerðu það að
verkum að við sátum uppi með
vesturþýsk veiðiskip í íslenskri
landhelgi löngu eftir að Efna-
hagsbandalagið hafði sjálft tekið
sér 200 mflna lögsögu. Það var
smánarlegur endir á baráttu, þar
sem íslendingar höfðu gegnt for-
ystuhlutverki á alþjóðavettvangi.
-ólg
Föstudagur 1. desember 1989 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 15