Þjóðviljinn - 11.05.1990, Blaðsíða 19

Þjóðverjum búsettum í Reykjavík skipað um borð í HMS. Sheffield við hafnarbakkann í Reykjavík. Mynd: Ljósmyndasafnið - Skafti Guðjónsson.
farið þangað þennan dag eins og
aðra daga til að lesa þar eitthvað
allt annað en kennslubækurnar.
Um þetta leyti man ég að ég var
að kynna mér íslenzk leikrit og
gekk með einskonar leikritadellu
sem ég óx svo upp úr, guðisélof.
Hins má geta, að úti í hinum
stóra heimi gerðust ekki síður
miklir atburðir en hér norðurfrá:
Þjóðverjar létu sig ekki muna um
að ráðast inn í Holland og Belgíu
einmitt þennan sama dag og
Bretar tóku ísland. Fyrr en varði
voru þeir búnir að sigrast á
Maginot-línunni - aftanfrá - og
knésetja Frakkland. Og Chur-
chill karlinn tók við forystu
brezka heimsveldisins þennan
söguríka dag.
Hér í bænum lögðu nú Bret-
arnir fljótt undir sig ýmsar bygg-
ingar, sumar til bráðabirgða á
meðan þeir höfðu ekki komið sér
upp bröggunum sem þeir reistu í
heilum hverfum síðar meir. Þeir
slógu fyrst upp tjöldum hér og
hvar á óbyggðum svæðum og
reistu sandpokavirki, en hvers-
konar birgðum og vopnum komu
þeir sem fyrst undir þak, einkum í
skólabyggingum sem nú voru
lausar eftir afstaðna skólatíð. Að
kvöldi þess 10. varð mér gengið
um Lindargötuna og sá þá, að í
stóru austurstofunni gagnfræða-
skólans höfðu þeir fyilt allt með
hafurtaski sínu: nákvæmlega
mánuði eftir að séra Ingimar
hafði setið í þessari sömu stofu og
úttalað sig um Hitler. Hemám
Breta á þeim skóla stóð þó ekki
lengi. Hann var leystur úr her-
kvínni eftir nokkrar vikur og
starfaði þar öll stríðsárin og
lengur. Sama var því miður ekki
hægt að segja um þá sögufrægu
byggingu gamla Menntaskólann.
Hann var hersetinn til fram-
búðar. Og að sjálfsögðu hið ófull-
gerða Þjóðleikhús, sem allt í einu
hætti að vera draugakastali og
fékk nytsamlegt hlutverk sem
birgðastöð setuliðsins allt til
stríðsloka.
Æörulaust fólk
Fyrsta hernámsdaginn var allt
fjarskiptasamband rofið og bann-
að að útvarpa fyrr en liðið var að
kvöldi. Sömuleiðis var mjög tak-
markað hvað ferðast mátti út
fyrir bæjarmörkin, og settur her-
vörður við Elliðaárnar. En þetta
stóð ekki lengi. Yfirleitt má
segja, að engin paník ríkti meðal
bæjarbúa almennt; eftir allt sam-
an hafði alltaf mátt búast við því
að þetta kæmi yfir okkur. Og svo
ótrúlegt sem það er, þá voru
dæmi þess að sumum þætti þetta
ekki ýkjamikill viðburður. Af því
er sagan af snæfellska bóndanum
(og hún er sönn):
Snæfellskur bóndi, sannkall-
aður taóisti þótt hann vissi ekki af
því sjálfur, hafði verið í nauðsyn-
legum erindagjörðum í Reykja-
vík. Nú vildi hann samkvæmt
þetta var hið dularfulla bilirí út-
varpsins á bænum úr sögunni og
flutt sú fregn að Bretar hefðu
hernumið landið; sjálfur forsætis-
ráðherrann kom í tækið og sagði
hvað hefði gerzt. Þá leit fólkið á
bóndann í orðlausri spurn eins og
það vildi sagt hafa: Og svo seg-
irðu að ekkert sé að frétta úr
Reykjavík?
„Æjá, það,“ tautaði bóndinn.
„Það var smá stopp þarna við
Elliðaárnar, já. Einhverjir út-
lenzkir strákar með byssur. En
þeir voru ósköp kurteisir. Það
held ég.“
Það mætti æra óstöðugan með
því að tína allt það til sem segja
má um hernámið sem áhrifavald
á íslenzkt þjóðlíf. Áhrifanna tók
að gæta strax samdægurs. At-
ingu, einkum í sambandi við
kvenþjóðina og kynni hennar við
setuliðsmenn. Stúlkur sem um-
gengust Bretana voru sagðar vera
„í ástandinu". Mikið var skrifað í
blöðin um það allt, og flest á einn
veg: menn voru hneykslaðir og
þótti þjóðhollusta í lakara lagi og
þjóðarsómanum á glæ kastað. Þá
urðu og til vísur og jafnvel heilir
bragir, sem sumt komst aldrei á
prent.
Mér barst til eyrna vísa ein,
sem mér hefur jafnan fundizt
taka öðru fram um „ástandið" á
þessum tíma í allri merkingu þess
orðs. Hún var eignuð lítt þekkt-
um kveðskaparmanni vestur á
Ströndum, sem ekki fór alltaf
troðnar slóðir í ljóðaformi eða
tjáningarmáta og myndi líklega
vera kallaður framúrstefnuskáld
nú, þótt menn litu niður á hann
þá í íslenzkri forpokun. Af næsta
spámannlegri andagift orti hann:
Brezki herinn blasir við,
brezka auðvaldsklíkan
engri sálu gefur grið
- gefst upp þjóðernispíkan.
Á grænni grein
Að vera „í bransanum" var líka
orðtak sem notað var um hvers-
kyns viðskipti við herliðið. Það
gat ýmist þýtt náin kynni kven-
fólks við setuliðsmenn, eða bara
vel borguð störf fyrir herinn al-
mennt. En orðið sjálft, „bransi",
er ekki annað en einskonar ís-
lenzkun á enska orðinu „branch"
(grein); sá þótti hafa komizt á
„græna grein“ sem komst í
„bransann". Sama þótti ekki
síður um þær píur, sem komust í
eitthvað feitt á sínu sviði stríðs-
viðskiptanna.
Og svo voru það gervismið-
irnir. Af þeim fóru fljótt
ævintýralegar sögur, og ég held
ég verði að segja eina í lokin.
Ungur og ófaglærður verka-
maður hafði í langan tíma gengið
atvinnulaus og auk þess átt við
heilsuleysi að stríða. Eitthvað
hafði hann þó gripið í einhvers-
konar föndur sér til dægra-
styttingar, því svo mikið er víst,
að hann hafði um skeið haft
tommustokk að láni frá bróður
sínum. Daginn eftir hernámið
fannst honum mál til komið að
skila stokknum, stakk honum í
skyrtuvasann og lagði svo leið
sína vestur í bæ. Hálfvegis kom-
inn á leiðarenda datt honum í hug
að líta inn á kontór þann þar sem
brezki herinn var að ráða fólk í
vinnu. Er ekki að orðlengja það,
að þar var honum tekið tveim
höndum, ekki hvað sízt þar sem
uppúr skyrtuvasa hans stóð
tommustokkur. Nú var piltur
þessi alls ekki mæltur á enska
tungu, en sem betur fer var þarna
einhver samlandi hans sem gat
túlkað það nauðsynlegasta. Taka
verður fram, að ungi maðurinn
var frekar stirðmæltur, átti það
jafnvel til að stama og kinkaði þá
stundum kolli þegar allt stóð fast
sem hann ætlaði að segja. Sá
brezki við borðið benti á stokk-
inn og spurði hvort hann væri tré-
smiður. Ungi maðurinn skildi
ekki spurninguna, en kinkaði
ósjálfrátt kolli og leit á túlkinn í
orðlausri beiðni um hjálp.
„Þú ert ráðinn sem trésmiður,“
sagði Bretinn, og bætti við: „En
það væri gott ef þú gætir líka lagt
til hamar og sög.“
Hann byrjaði strax sama dag
við að slá upp mótatimbri, og þá
voru komnir fleiri honum til að-
stoðar, sem flestir voru vanari
slíkri vinnuenhann. Ogþeirvoru
allir mjög lukkulegir, því að sem
trésmiðir voru þeir á tvöföldu
dagsbrúnarkaupi. Leið nú tæp
vika.
Þá var ungi maðurinn kallaður
fyrir einhvern háttsettan Breta og
honum tilkynnt, að þar sem hann
hefði verið ráðinn fyrstur í þenn-
an vaska flokk uppsláttarmanna
á steypumótum, væri hann hér-
með gerður að yfirmanni og verk-
stjóra hópsins - á þreföldum
dagsbrúnartaxta - og þyrfti ekki
að puða við móta-uppsláttinn
sjálfur frekar en honum sýndist,
því hann væri fyrst og fremst
eftirlitsmaður með hinum smið-
unum, þeim óbreyttu og ófag-
lærðu. Þar með var vinur okkar
svo sannarlega kominn á græna
grein og innundir í bransanum.
Ætli nú sé ekki nóg komið að
sinni. Annars sprengi ég blaðið.
Breskir hermenn loka Pósthúsinu í Pósthússtræti 10. maí 1940. Mynd:
Ljósmyndasafnið - Skafti Guðjónsson.,
ferðaplani sínu komast heim
þann tíunda. Hann leggur af stað
ásamt fleiri farþegum í litlum
rútubíl, sem var þegar stöðvaður
við Elliðaárnar, ef ske kynni að
Þjóðverjar leyndust meðal
farþeganna. En af því að Bretar
eru Bretar en ekki Þjóðverjar,
tók þetta ekki nema stutta stund
og bílnum var hleypt yfir brúna
og út í sveit.
Nú kemur bóndi heim til sín á
Snæfellsnesið rétt fyrir kvöldmat
og er spurður tíðinda úr bænum.
Jú. Hann kvað veðrið hafa verið
ágætt og mannfólkinu liði takk
bærilega; annars allt fremur
tíðindalítið. En rétt í því sem
hann hafði lokið við að segja
vinnuleysi kreppuáranna varð úr
sögunni eins og hendi væri
veifað. Öll sú þróun hefur þegar
fengið þá umfjöllun, aðégheffáu
við hana að bæta af minni litlu
þekkingu á því sem gerðist. Að
sjálfsögðu höfðu allir þessir at-
burðir sín áhrif á menningarlífið,
t.d. umfjöllunarefni bókmennt-
anna, þó að revíuleikirnir í Iðnó
yrðu líklega fyrstir til að taka við
sér og gera sér mat úr „ástand-
inu“. Stjórnmálamenn þessa
tíma notuðu oft í alvarlegri um-
ræðu skírskotun til þess óvenju-
lega „ástands" sem ríkti í
landinu. Af þeirri orðanotkun
fékk hugtakið og orðið „ástand"
nokkuð nýja og þrengda merk-
B5RB
Afgreiðslutími
Á tímabilinu 14. maí til 30. september er skrif-
stofa BSRB opin frá kl. 8 til 16.
Vegna jarðarfarar
Guðjóns F. Teitssonar
fyrrverandi forstjóra Skipaútgeröar ríkisins
veröa skrifstofur vorar og vöruafgreiösla lokaö-
ar í dag, föstudaginn 11. maí frá kl. 14.00.
Skipaútgerð ríkisins
SVÆÐISSTJÓRN
MÁLEFNA
FATLAÐRA
AUSTURLANDI
Lausar stöður
Svæðisstjórn málefna fatlaðra á Austurlandi
auglýsir tvær stööur deildarþroskaþjálfa við
Þjónustumiöstööina Vonarland, Egilsstööum,
lausar til umsóknar frá 1. júní eöa eftir sam-
komulagi. Aöstoö við útvegun húsnæöis. Allar
nánari upplýsingar veitir forstöðumaöur í síma
97-11577 eöa framkvæmdastjóri svæðis-
stjórnar í síma 97-11833.