Þjóðviljinn - 12.10.1990, Blaðsíða 17

hugarhægðar
Að yrkja fyrír
alþýðuna
I formála Steinunnar Eyjólfs-
dóttur er sett ffam svofelld skil-
greining: „Alþýðuskáld er sá maður sem
yrkir fyrir og um alþýðu þessa lands - eða
hvaða lands sem er.“ Steinunn gerir sér
grein fyrir því að þessi formúla dugar
skammt, vitanlega má eitthvað svipað
segja um yrkisefni og efnistök margra ann-
arra skálda. (Var Jóhannes úr Kötlum til
dæmis „alþýðuskáld“ fram að Sjödægru,
en eitthvað annað eftir það?) Yrkisefni
segja ekki nema hálfa sögu, efhistök varla
heldur, og lítt dugar að flokka skáld t.d. eft-
ir efnahag eða skólagöngu. Samt er það svo
að þegar alþýðuskáld er nefnt á nafh, þá
þykjumst við finna á okkur hvað við er átt.
Að minnsta kosti efúmst við ekki um að
Steinunn hefur með elju sinni í söfnun bú-
ið til „þverskurð af verkum alþýðuskálda á
þessari öld“ og skiptir þá ekki höfuðmáli
hveija okkur frnnst vanta í safhið. Og við
efumst heldur ekki um að söfnunin var
ómaksins verð og meira en það.
Heföin sterka
Nú er að skoða kveðskapinn og þá er
rétt að taka það fram strax að það væri óðs
manns æði að reyna einhverskonar gæða-
flokkun á ljóðum og vísum eftir hundrað
manns. 1 skemmstu máli sagt: Margt er
skemmtilega ort, margt er líka á einhveiju
„hlutlausu“ hagyrðingaróli, fátt er beinlínis
klaufalegt. Fyrst og síðast er hefðin sterk:
Þetta er bundið mál oftast nær og meðferð
á yrkisefnum vel „bundin" í hefð einnig,
þegar menn yrkja um sinn trega, um sína
trú, sína hesta, eða heilsa náttúrunni fagn-
andi og vilja kannski kveða dýrt henni til
aukins sóma:
HELGARPISTILL
Andar blær um vík og vog,
völlur grær og blómin anga.
Röðull skær með leifturlog
Ijóma slær á hlíðar vanga.
yrkir Bjöm Guðmundsson verkamaður,
og eitthvað mjög svipað er víða á ferli.
Þaðsemer
öömvísi
Sá spilltur spjátrungur sem þessa grein
skrifar hefur óneitanlega meira gaman að
því sem með einhveijum hætti kemur á
óvart, sker sig úr. Eins og þegar Amheiður
Guðjónsdóttir, bóndakona fyrir austan,
fmnur hjá sér hvöt til að skjóta á trúar-
brögðin í sögukvæði um munk og nunnu
sem vom tekin af lífi fyrir ástir í meinum.
Eða þegar Einar Guðjónsson fyrmrn bóndi
sendir rímaða hvatningu inn í kvennabar-
áttuna. Eða þegar Guðmundur Kristjánsson
vélvirki yrkir m.a. á þessa leið um sunnu-
dagssyndir ijúpnaskyttunnar:
Tíndi ég í baksekk
blóði drifinn hvítfugl
sem fallinn var.
Níðingum er andlát
til ununar.
Eða þegar Halldór Ármannsson bóndi
leikur sér í langri þulu af æmu hugviti með
nafh vinar síns í afmæliskveðju:
Stórvötn með steini bruuð.
------------- A steina er öldin
trúuð.
Stein má stór-
virkan kalla.
Árni
Bergmann
Steinar úr lofti falla.
Við steina stangast bára.
Steinn er sjötíu ára.
Ferskeytlan er
Frónbúans—
Oft hefur lesandinn það á tilfinning-
unni að betur gangi mörgum að læsa hugs-
un og reynslu í stöku en láta hana breiða úr
sér í kvæði. Sigurdis Jóhannesdóttir
saumakona yrkir til dæmis:
Efþú hverja freistni flýr
-finnst sem hún þér grandi —
gerast öll þin œvintýr
aðeins i handabandi.
Þama er allt á sínum stað, líka alræmd-
ur slappleiki í annarri línu vísu. Ingibjörg
Blöndal ráðskona sleppur betur í þessari
vísu:
Alla lœt ég eiga sig,
en ósköp finnst mér leitt:
Það vita allir allt um mig,
þótt engum segi ég neitt.
Menn em líka og sem betur fer að yrkja
ádrepur um ósóma og óáran í samfélaginu.
Ekki síst Jón Bjamason frá Garðsvík sem
kemur rétt mátulega að okkur núna með
þessari vísu:
Hugsjónin er horfin i
hagsmunanna poka,
likt og gullið gleðiský
gleypti svartaþoka.
Tregi sveítanna
Þegar á heildina er litið er ádrepan
reyndar mest tengd við tregablandinn sam-
Brotasðfur
ogdesíbel
Þetta þema er reyndar svo
fyrirferðarmikið að manni finnst
íslensk alþýðuskáld fyrst og
fremst vera skáld dreifbýlis og bænda-
menningar á fallanda fæti: Við þann heim
er hugur þeirra bundinn þótt leið hafi legið
að heiman. Og hugur þeirra er fullur trega,
sem fyrr segir, þótt stundum komi upp
kankvís tónn eins og þegar Eysteinn í Skál-
eyjum er að hyggja að brotasilfri liðinna
tíða í einu kvæða sinna:
En tíminn er knappur ogframtakið fer
i fjárstúss og gullbókalestur,
brauðstrit og skemmtanir, fiundi og
fiakk.
Friðinn við uppgröftinn brestur.
Eg keypti mér hljómflutningsgrœjur i
gær.
Gígantísk desíbel framleiða þær!
Sól er að lœkka og sigur i vestur.
Þessum trega fylgir annar, tengdur því
að ljóðsins og hagmælskunnar list eigi í
vök að veijast, ásamt með tungunni sjálfri.
Því til andsvara eru menn að brýna sjálfa
sig og aðra til að láta ekki deigan síga:
Hagmælskan er hugarmáttur,
heillar þjóðar náðargjöf.
yrkir Ormur Olafsson sem reyndar er
formaður Kvæðamannafélagsins Iðunnar.
Og Friðþjófur Gunnlaugsson skipstjóri
leggur fVam þessar spumingar hér, sem um
leið eru lofsöngur um veröld sem var:
Lesa menn enn Ijóð og skilja
löngun þá sem hugann knýr?
Hugsun skerpa, hjarta ylja,
hjálpa lúðum, daufum vilja,
hálfu svörin heimta skír.
Hefja lágt i hærra veldi
hlú að döprum, byrgðum eldi,
fylla eyður, byggja brýr.
ég
Allt í einu er stórt ljóðasafn komið inn
á borð og heitir íslensk alþýðuskáld. Þar
eru ljóð eftir hundrað höfunda sem Stein-
unn Eyjólfsdóttir hefur safnað en Hildur
gefur út. Bókin er merkt eins og um fyrsta
bindi ritsafns væri að ræða, en þess ekki
getið hve stórt það á að vera.
Hverer
alþýðuskáld?
Heiti bókarinnar vekur strax upp spum-
ingar um það hver em alþýðuskáldin og
hvað eiga þau skáld að heita sem ekki em
alþýðuskáld og hvert er sambandið milli
þeirra? Stundum er sagt sem svo, að til að
hágróður geti þrifist þurfi lággróður að
vera til, til að stórskáld verði til þurfi mik-
inn her manna sem er síyrkjandi út um allt
land sér til hugarhægðar, en hvorki sér til
lofs né frægðar. Eitt sinn vom menn eitt-
hvað að kallsa um þetta á mannamóti og
eitt skáldið sagði: Ekki geta allir verið
þjóðskáld. Nei, sagði Halldór Laxness,
sem var viðstaddur, það væri skelfilegt.
Aftan á bókinni segir sem svo að það
séu íslensku alþýðuskáldin „sem að megin-
hluta hafa plægt jarðveginn fyrir þá menn-
ingaruppskeru sem á Islandi þrífst“. Þetta
er rétt, sé á það litið að alþýðuskáldin halda
uppi áhuga á kveðskap, vinna gegn því að
hann einangrist í þröngum hópi. En þetta er
ekki rétt að því er varðar ljóðagerðina
sjálfa. Alþýðuskáldin em oftast nær háð
fyrirmyndum sem sóttar em til „stór-
skálda“ eða „þjóðskálda“ eða hvað við eig-
um nú að kalla þá sem ekki er ætlaður sess
í safni sem þessu hér. Lesandinn rekst strax
á dæmi um enduróm af verkum
þekktra skálda eins og vonlegt er.
Ekki síst þegar menn em að ljóða
á náttúmna í kringum sig, átthag-
ana, segja frá mannraunum,
harma genginn vin.
Yrki
mér
anburð á því sem var og því sem er. Ljóð
og stökur Iýsa angurværð, beiskju eða heift
yfir því að það líf sem menn lifðu í byggð-
um landsins er horfið og eitthvað annað
komið í staðinn sem mönnum líkar ekki.
Þessi þráður er reyndar langsamlega sterk-
astur í kveðskaparsafhinu. Og sá sem best
heldur honum til skila er kannski Eysteinn
G. Gíslason kennari og bóndi í Skáleyjum.
Hann fer í fot mætra skálda sem yrkja
sögukvæði og leggja svo út af sögunni eins
og þegar hann gerir upp dæmi Hrafna-
Flóka í fortíð og samtíð með þessum hætti:
Við sögu Flóka undrumst enn.
Þau örlög sýnast grimm og hörð
að sigra fýrst, en flýja burt
að felldri sinni litlu hjörð...
Hann skildi eftir auðan bæ.
Hans áform háleitt rann í sand.
- En hægan bræður - hinkrum við
það hafa fleiri þennan sið.
Við höfum lika leitað burt,
um land og sögu engan spurt.
Flóttinn er einmitt fyrirferðarmikið
þema, sá sami Eysteinn yrkir kvæðið „I
auðri byggð" og spyr:
Varþað ei hér sem vinnufúsum höndum
vonglaður bóndi rœkti ævistarf?
Erjaði, byggði, bömum skila vildi
búsælli reit en sjálfur tók i atj?
Héma sem spunninn var á löngum
vökum
vonanna þráður undir lágum þökum.
til
En nú er fólkið farið og:
Horfin þau böm er sæl og sak-
laus voru
seidd inni hamra breiðholtanna
stóru.
Föstudagur 12. október 1990 NÝTT HELGARBLAÐ — SÍÐA 17