Þjóðviljinn - 25.01.1991, Blaðsíða 21

Svarta
gulliö
Forsaga átakanna við Persaflóa
Allt frá lokum síðari heims-
styrjaldar hefur staðið styrr um
vökvann dýrmæta í leiðslum
iðnveldanna, olíuna, og áhrifa-
svæðin næst henni. Hinna
miklu áhrifa Breta við Persaflóa
hefur gætt frá 1914 er þeir sigr-
uðu Tyrkjaveldi Ottómana og
lögðu undir sig Suður-lrak.
Þeir tóku síðan Bagdad 1917.
Komið var á stofn konungsriki í
írak við friðarsamningana í
Sévres og stóð það til 1958, en
þá var lýðveldi sett á stofn. Frá
1968 hafa sósíalistar verið við
völd, nú síðast undir forsæti
Saddams Husseins.
Konungsríkið var aldrei annað
en leppríki Breta og réðu þeir því
semþeirvilduáþeimárum. Svip-
aða samninga gerðu Bretar við
furstadæmið Kuwait, sem stofhað
var íyrst 1756. 1899 gerði Kuwait
vamarbandalag við þá til að verj-
ast ásælni Þjóðverja og Tyrkja og
þegar fyrri heimsstyijöldin braust
út var Kuwait gert að bresku
vemdarsvæði. Gengið var form-
lega frá landamærum íraks og
Kuwaits 1922-23 ogþarmeð hlut-
lausa beltinu á milli ríkjanna. 01-
íunni ffá því svæði hafa ríkin deilt
með sér, en þau skipti hafa ekki
gengið þrautalaust. Olía fannst
fyrst í Kirkuk i Norður-írak 1927.
1961 var sambandið við
breska heimsveldið rofið, en strax
í kjölfarið urðu stjómvöld í
Kuwait að biðja um vemd breskra
hersveita gegn innrás Iraka, sem
hugðust innlima furstadæmið.
Tókst þá að semja við írak um
viðurkenningu á Kuwait sem
sjálfstæðu ríki. Olía fannst í
Kúwait 1938, en ekki var farið að
nýta hana að ráði íyrr en að lok-
inni síðari heimsstyrjöld. Fljót-
lega kom í ljós, að þama leyndust
einna auðugustu olíulindir heims.
Svipað er að segja um olíulindim-
ar í Saudi-Arabíu, þær fundust
1936, en nýting þeirra hefst 1938.
íranar voru fyrri til, þar fannst olía
í Zagros fjöllum 1908. Bretar
fengu fljótlega aðgang að þeim ol-
íulindum, en Rússar veittu þeim
harða samkeppni.
Samanlagt er nú talið að í
þessum íjórum löndum sé að finna
meira en helming þekktra olíu-
birgða heimsins (sjá kökurit).
Arabar ná fullum
yfirráðum yfir
auölindum sinum
Arabar gerðu sér fljótlega
grein fyrir því að full stór hluti ol-
iuhagnaðarins rann til heimsveld-
isins. Eignir British Petroleum í
íran vom þjóðnýttar 1951 undir
forystu Mohammeds Mossadeghs
forsætisráðherra. Hremmingum
Breta í Austurlöndum nær var
ekki lokið, því Egyptar þjóðnýttu
Suez skurðinn 1956. Allt ffá lok-
um síðari heimsstyijaldar hefur
því verið mikill órói á Persaflóa-
svæðinu. Stórveldin hafa keppt
um sem hagstæðust viðskipti með
þennan dýrmæta vökva.
Hvemig stendur svo á því að
þessi þykki,svarti vökvi nýtur svo
mikilla vinsælda? Fjölmargar á-
stæður liggja þar að baki. Vinnsla
olíu úr jörðu var auðveld á þessum
svæðum og í upphafi var olía ó-
dýrari en kol. Þægilegra var að
flytja hana en kol eða gas og notk-
un olíu olli minni mengun en fólk
átti að venjast ffá kolatímabilinu.
Af þessum sökum hefur olíunotk-
un á jörðinni margfaldast í takt við
hagvaxtarsprengingu eftirstriðsár-
anna.
Notkunin var um 10 milljón
tunnur á dag árið 1950 (tunna =
160 lítrar), en var komin í 65
milljón tunnur á dag 1990.
Árið 1989 ferðuðust risaolíu-
flumingaskip með 11 milljarða
tunna af hráolíu og unninni olíu á
milli landa. Ef þetta er borið sam-
an við aðra þungaflutninga á sjó,
t.d. þau hráefui, sem næstmest er
verslað með, er það meira í tonn-
um talið en samanlagt magn alls
SVONA STEYMIR OLIAN
UM HEIMINN
í milljónum tunna 1989
r
koms, jámmálms og kola á sama
ári.
Kolvetnaþjóðfélagið
Við emm öll orðin háð olíu,
40% af orkunotkun jarðarbúa er af
þeim toga. Efnaiðnaður nútimans
er sniðinn að þessu stórkostlega
hráefhi og fjölmörg ný efni, sem
þróuð em i tengslum við olíuiðn-
aðinn hafa mikil áhrif á daglegt líf
okkar. Ef ekki væri fyrir olíuna
væm samgöngukerfi nútímans ó-
virk. Hönnun farartækja tekur
mið af þjálli notkun hennar og
dreifikerfln em alþjóðleg. Engin
einstök verslunarvara ræður ffam-
er tunnan kostaði einn dal og féll í
6 sent vegna nýrra olíulinda í
Texas, hefur verðið verið ákaflega
óstöðugt. Mestu sveiflumar urðu
samt 1973, er verðið fjórfaldaðist
vegna átakanna fyrir botni Mið-
jarðarhafs og aftur 1979, þegar
striðið á milli Irans og Iraks braust
út og olíuverð þrefaldaðist.
Framleiðendur hafa lengi
reynt að jafna verðsveiflur með
ffamleiðslustýringu. Allt ffá dög-
um einokunarfyrirtækis John D.
Rockefellers, Standard Oil Tmst á
19. öld og arftaka þess við upphaf
20. aldarinnar, samsteypu sjö
vestrænna risaolíufýrirtækja,
OlíuveWJ IPE.
I London j,
dollurum fyrírf
tunnuna
87 89 : 90
U»fl*iód by US coruurrnr prkn
vindu nútímans jafn rækilega og
olían. Jafnvel gull fellur í skugg-
ann.
Olían er blóðið, sem rennur í
æðum nútímahagkerfisins. Hvers
kyns' óregla á rennslinu veldur
sambærilegri vanlíðan með þjóð-
um og hjartasjúklingar þurfa að
líða. Önnur samlíking hefur oft
verið notuð, þegar olían hefur ver-
ið kölluð móðurmjólk kapítalism-
ans.
Það em sveiflumar í verð-
lagningunni sem valda mestum
vanda. (Sjá línurit) Allt frá 1930,
Systranna sjö, sem ffóðlegt er að
lesa um í samnefndri bók Anthony
Sampsons, The Seven sisters, og
til OPEC (Organisation of Petro-
leum Exporting Countries), sem
stofnað var af 11 olíuffamleiðslu-
ríkjum 1960. Oliukaupendur
bundust þá samtökum í IEA (-
Intemational Energy Authority),
en þau samtök létu sérstaklega til
sín taka í olíukreppunni 1973.
IEA hefur jafnan lagt meiri á-
herslu á að ná samkomulagi við
OPEC um stýringu á framleiddu
magni ffemur en verði. Saudi-
EinarValur
Ingimundarson
Arabar minnkuðu t.d. framleiðslu
sína úr 10 milljón tunnum á dag
1980 í 3,6 milljón tunnur á dag
1985 til þess að aðrar þjóðir gætu
haldið sínu verði uppi.
Hin mikla samstaða OPEC
ríkjanna 1973 og sigur þeirra í
verðstríðinu við Vesturveldin
(minnumst vamaðarorða Nixons
þá: „Evrópa og við emm aðal
markaðimir, - ef þeir halda áfram
að hækka verðið, hættum við að
kaupa“), leiddi m.a. til stórauk-
inna viðskipta við olíuffam-
leiðslulönd utan OPEC og vinnslu
á nýjum olíulindum, sem áður
höfðu verið álimar óhagkvæmar.
En þrátt fyrir allt þetta héldu við-
skiptin við OPEC ríkin áffam,
haftibannið sem Nixon setti traust
sitt á hélt ekki nema mánuð. Þjóð-
félög kolvemanna urðu að fá sinn
lífsvökva, hvað sem hann kostaði.
Verðlagning á olíu varð fijáls
og þróaðist aðallega í tengslum
við þijá markaði: New York
Mercantile Exchange (Nymex),
Intemational Petroleum Exchange
(IPE) í London og Singapore
Intemational Monetary Exchange
(Simex). Algengast er að vimað
sé til London verðsins, sem mið-
ast við Brent olíuvinnslusvæðið í
Norðursjó.
Orkusparnaðar-
aðgerðir
I kjölfar þessa fór fyrst að bóla
á orkuspamaðaraðgerðum á með-
al þjóða. Mikil umræða var um
umhverfismál eftir Stokkhólms-
ráðstefnuna 1972, og reyndar er
trúlegast að sú umræða hafi
einmitt haft mikil áhrif á araba-
þjóðimar og OPEC ári síðar.
Tækniveldin hertu sóknina í leit
að nýjum orkugjöfum til að reyna
að losa sig undan ofurvaldi olí-
unnar. Fjöldi orkuspamaðarverk-
efna vom sett í gang í háskólum
um heim allan.
Á árabilinu 1973 ffam til 1987
lækkaði hlutfall oliunnar í þjóðar-
ffamleiðslu eins dollars um 35%,
eins sterlingspunds um 40% og í
Japan um 50%. Eftir 1986, þegar
raunvirði olíunnar hafði nær fallið
um helming ffá 1980, fer þetta að
hafa veruleg áhrif á hagvöxt þjóð-
anna
Athyglisvert er að Japanir
slógu ekki af á þessum tíma, þótt
olían byðist ódýrt, með þeim ár-
angri að nýting olíu í Japan er nú
tvöfalt betri en i Bandaríkjunum.
í næstu grein verður áffam
fjallað um svarta gullið og ýmsar
tilraunir manna til að finna nýja
orkugjafa fyrir ffamtíðina til hags-
bóta fyrir mannkynið og umhverf-
ið.

CntiudU
Persaflóariki hafa
65,3% heildarinnar
Olíubirgðir 1989 i
1000 milljörðum tuntia

ak

Kuwait ■
t.
Föstudagur 25. janúar 1991 NÝTT HELGARBLAÐ — SÍÐA 21