Þjóðviljinn - 25.01.1991, Blaðsíða 4

Herranætur fyrr á tíð
A þessu ári eru 200 ár liðin
frá því að íslendingar stigu
fyrstu sporin á fjölunum og
tóku að dýrka þá tignu
gyðju, leiklistina. Upphaf eða
aflvaka leiklistar í landinu er
að rekja til þess siðs skóla-
pilta fyrr á öldum sem
kenndur er við „herranætur",
en það nafn gáfu skólapiltar
í Skálholtsskóla og Hóla-
vallaskóla skemmtunum sín-
um og gleðilátum fyrr á tíð.
í lýsingu Sveins Pálssonar
læknis frá árinu 1791 segir að
herranætumar hafi einkum verið
fólgnar í því að skólapiltar kusu
ýmsa embættismenn úr sínum
hóp: konung, biskup, stiftamt-
mann, ríkisráðgjafa, lögmann,
dómara o. fl. Eitt aðalatriði hátíð-
arinnar var svonefnd Skraparots-
predikun sem hinn kjömi „bisk-
up“ flutti, og voru ræður þessar
byggðar upp sem skopstæiing á
stólræðum presta, og var þar
óspart gert grín að mönnum og
málefhum, námsefhi, kennumm
og ýmsum vel metnum fyrirbær-
um samtíðarinnar, á tvíræðan og
skoplegan máta.
Hátíð heimsk-
ingjanna
Talið er að fyrirmynd þessara
hátíða hafi verið svokölluð „fest-
um stultorum“ eða „hátíð heimsk-
ingjanna“ sem haldin var víðs
vegar um Evrópu, en algengt at-
riði slíkrar hátíðar var skopstæl-
ing á guðsþjónustu eða dáramessa
svokölluð.
Þessar hátíðir vom gjaman
at«> ff
•a°v- .

haldnar um jólaleytið og fram að
þrettándanum, enda ekki óeðli-
legt að ætla þeim skólapiltum sem
ekki komust heim til sín yfir há-
tíðamar að hafa gert sér eitthvað
til gamans. Á seinni hluta átjándu
aldar þótti meira að segja nauð-
synlegt að skólapiltar væm vel að
RANNSOKNARRAÐ RIKISINS
auglýsir styrki til rannsókna
og tilrauna árið 1991
Umsóknarfrestur er til 1. mars n.k. Umsóknareyðublöð fást á
skrifstofu ráðsins, Laugavegi 13, sími 21320.
* Um styrk geta sótt fyrirtæki, stofnanir eða einstaklingar.
* Styrktarfé skal varið til rannsókna og þróunar á nýrri tækni og afurðum
sem talin er þörf fyrir næsta áratug.
* Mat á verkefnum sem sótt er um styrk til skal m.a. byggt á;
sér í leikaraskap og dansi og segir
í endaða Gilsbakkaþulu um
Markús Jónsson námssvein í
Skálholtsskóla:
Margrét er að skemmta,
það er henni sýnt,
þá kemur Markús og dansar
svo fint,
þá kemur Markús í máldrykkju lok,
leikur hann fyrir með latinu sprok,
leikur hann fyrir með lystugt þel.
Ljóðin eru þrotin og lifið þið vel.
Guðmundur
Arason
Eitt þeirra atriða sem gjaman
var haft að háði og spéi í Skrapar-
otspredikunum og dáramessum
vom embættismenn ýmsir og kjör
þeirra, og erlendis vom þeim gef-
in sérstök nöfn, svo sem Lord of
Misrule og Boy Bishop og síðan
gert óspart grín að þeim.
Uppdráttur af Skálholti frá árinu
1784.Langbyggingin fremst á
mynd-inni skiptist í fjóra hluta:
Gómlu borð-stofu lengst til
hægri, þá Stórabúr og yst tii
vinstri Reflaskemmu, en á milli
hennar og Stórabúrs, er ofurlítil
milli-bygging sem heitir
Theatmm. Skyldu Skálholts-
plltar hafa haldið Skraparots-
predikanir sinar þar?
og bömum er gjamt, og athæfi
hans því ekki verið allt of guð-
rækið.
Ýmsir telja að herranætur
með Skraparotspredikun og dára-
messu hafi ekki hafist fyn- en í
byijun átjándu aldar, en þó er vit-
að að um miðja sautjándu öld var
gerð þýðing á gömlu Belialsleik-
riti í Skálholti og að hluti af
námsefni skólapilta var leikrit eft-
ír T#*rí>ntin<; nnWWnm
líklegri gagnsemi verksins, m.a. markaðsgildi niðurstaðna, sem sóst
er eftir,
gildi fyrir eflingu tækniþekkingar eða þróunar atvinnugreina hér á landi,
hæfni umsækjenda/rannsóknarmanna.
Forgangs skulu að öðru jöfnu njóta verkefni sem svo háttar um að;
fyrirtæki leggja umtalsvert framlag til verkefnisins,
samvinna fyrirtækja og stofnana innanlands er mikilvægur
þáttur í framkvæmd verkefnisins,
samstarf við erlend fyrirtæki og rannsókna- og þróunarstofnanir er
mikilvægt,
líkindi eru á skjótum og umtalsverðum árangri fyrir atvinnurekstur.
Heimilt er einnig at styrkja verkefni, sem miða að uppbyggingu
þekkingar og færni á tæknisviðum, sem talin eru mikilvæg fyrir
atvinnnuþróun hér á landi í framtíðinni.
I frásögn af æsku og uppvexti
Guðmundar Arasonar er þessi
lýsing til:
„Þá áttusk þeir Ögmundur
Þorvarðsson bamleika saman og
ok Guðmundr, ok mart annat ung-
menni með þeim; en til eins at-
ferlis kom ávallt um leika þeira, at
næst lokum, hvat sem til var tekit,
at Guðmundi var gjör mítra ok
bagall ok messufot, kirkja ok alt-
ari, ok skyldi hann vera biskup
þeira ávallt í leikum þeira.“
í sögunni er þessari lýsingu
ætlað að vera dæmi um heilagleik
Guðmundar strax í æsku, en sett
hefur verið fram sú tilgáta að
bömin hafi þama haldið eins kon-
ar dáramessu í leikjum sínum, og
mun sú tilgáta ekki án stuðnings
fræðimanna nú á dögum. Eigi
þessi tilgáta við rök að styðjast er
eins víst að bamungur hafi Guð-
mundur og leikbræður hans tekið
sér eldra fólk til fyrirmyndar eins
Herranætur í
nýrra formi
Um miðja nítjándu öld er aft-
ur á móti svo komið, að skóla-
sveinar halda opinbera sjónleikja-
sýningu fyrir bæjarbúa um jóla-
leytið og mun þeim sið hafa verið
haldið við öðru hvom ffam eftir
öldinni.
Segir svo í minningabók Þor-
valdar Thoroddsen ffá ca 1870:
„í jólafríinu höfðu þeir
heimasveinar, er vildu, athvarf í
einum eða tveim bekkjum, sem
upphitaðir vom, og gátu skernmt
sér við að spila eða tefla skák,
kotrn, refskák og önnur töfl. Ein-
staka vetur léku piltar gleðileiki í
jólaffíinu, og buðu bæjarmönnum
til, var þá leikið í Langaloflinu og
leikpallur í norðurenda. Á gaml-
árskvöld vom blysfarir með álfa-
dansi og skrípabúningum á tjöm-
inni eða Hólavelli.“ - ing
4«SÍÐA — NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 25. janúar 1991