Þjóðviljinn - 19.07.1991, Side 13

Friðrik Þórðarson, sem hefur kenntfornmál við
Háskólann í Osló um langt árabil og einn
íslenskra manna lagt stund á tungur
Kákasusþjóða, kom í heimsókn til íslands í vor. Hér
fer á eftir frásögn hans af því hvernig Reykjavík
kemur fyrir sjónir landa sem hefur haft langa útivist.
röksemdum, eins og þá var títt
á þeim stöðvum. Veislustjóri
var vararektor háskólans, pró-
fessor í stjómskipunarífæðum.
Og kom þar niður ræðu hans
um síðir að ekki myndi hvarfla
að sér að mæla með manni í
dómaraembætti nema hann
kynni lögbók Hammúrabís út í
hörgul. En þetta gerðist að visu
áður en markaðstruntan var
leidd í garð þar í borginni.
Ekki veit ég hvað nú líður
ffæðum Hammúrabís við laga-
deild Háskóla íslands, og vísast
að enn sé dæmt í landinu af
sömu fávisku og áður og allt
upp í hæstarétt. Og grunar mig
reyndar að þekking á lögum
Hammúrabís hefði ekki dugað
til þess að forða réttinum ífá
því að dæma mannorðið af Jór-
unni mannvitsbrekku, en sá
dómur er mest affek í íslenskri
lögspeki. Hitt fór ekki fram hjá
gestsauganu að háskólinn hef-
ur þessi árin smátt og smátt
verið að breytast úr embættis-
mannaskóla í vísindastofhun,
og stendur á litlu þó allir rægi
þar alla og beri hver annars
verk á hræsibrekkur. Æ fleiri
fróðleiksfusir og uppreistar-
gjamir unglingar geta nú farið
þar í vopnabúr og aflað sér
þekkingar til endumýjunar
hugsunum sínum og þeirrar
Umwertung aller Werte sem er
bæði takmark og afleiðing alls
æðra vitsmunalífs. Mikil unun
er t.a.m. að lesa maigt það sem
nú er sett saman um íslenska mál-
fræði. Það stökk sem hér hefur orðið
síðan ég var að tafsa apamál fyrir 40
ámm er engum manni fremur að
þakka en Hreini Benediktssyni. Fátt
er betur til marks um nýjungar og
djarffnannlegt hugarfar en tímarit um
tokörsk ffæði sem Jörundur Hilmars-
son hefur gefið út nokkur ár, Tochari-
an and Indo-European studies, lærð-
um mönnum um allan heim til yndis-
bótar og viskudrýginda. Sú tíð er sem
óðast að líða þegar útútbomháttur og
andleg lítilþægni gerðu íslenska tungu
að miðpunkti alheimsins, upphafi og
endi allra fræða, og vísuðu okkur úr
landi sem hvarflaði hugur til ókunnra
þjóða. Eitthvað grunar mig samt að
parochíalistar ffæðanna bylti sér öm-
urlegir í gröfunum - og em þó visast
sumir ógrafnir enn - hafi þeir veður af
því að svona rit er gefið út á Islandi.
En að vísu ffetar markaðstmntan
ólm og ótamin fýrir dymm úti hér
sem annars staðar.
Og heldur þóttu mér það grát-
brosleg tíðindi að landsstjómin legg-
ur nú 25 prósent vemdartoll á erlend-
ar bækur sem fengnar em til landsins.
Gefi maður íslenskum kunningja sin-
um bók, er eins líklegt að hann lendi
á hreppnum. Og skyldi ég farast í bíl-
slysi einn daginn og Landsbókasafn-
ið erfa safn mitt af georgískum heil-
agramannasögum, er viðbúið að rík-
issjóður komist aftur á vonarvöl. En
vel á minnst, fyrst ég er að rifja upp
fýrir mér lögffæðina: er það í sam-
ræmi við alþjóðleg lög og samninga
að setja elkur við fijálsum innflutn-
ingi bóka?
Síðan rölti ég niður í bæ. Enn
heldur bæjarstjómin áffam að fýlla
upp í Tjömina, og er nú búin að koma
sér þar upp skrifstofuhúsi í kana-
braggastíl. Undarleg árátta í þessum
andskotum að eira aldrei þessu lítil-
ræði sem goðin hafa gefið bænum til
skarts og prýði. Og svo er verið að
gera þetta að ráðherrum. Af gömlum
myndum sést að einu sinni var Aðal-
stræti falleg gata, svolítil smábæjari-
dylla, meira að segja lokuð í endann
sjávarmegin fýrir norðanstormum og
éljagarra, ein gatna í bænum. Og það
á sér líka sögu. En nú hefiir íhaldið
farið hér herskildi yfir; og tók steininn
úr þegar Morgunblaðshúsið var reist,
ljótasta húsið í bænum; og mun blað-
ið raunar vera eftir því, að sögn
manna sem það hafa lesið. Mikill
hamingjumaður verður sá borgarstjóri
sem lætur bijóta þetta hús og svo hús-
in báðumegin, og mun honum verða
reist líkneskja á Amarhóli jafnhá Ing-
ólfi Amarsyni.
Enn stendur þó húsið númer tíu,
einmanalegt eins og skáld á kaupm-
angaraþingi; búið að reka Silla og
Valda út og komið öldurhús í staðinn
og nýir gluggar. A skildi á húshliðinni
stendur að hér hafi verið lóskurðar-
stofa Innréttinganna; þær áttu að bola
burtu útlenskum kaupmönnum sem
arðrændu landið, og vom því af sömu
rótum runnar og þjóðnýting olíunnar
í Austurlöndum, sú sem nú veldur
mestu fári norður með ströndum Atl-
antshafs. Hér mun þó einnig hafa bú-
ið Geir biskup Vídalín, kallaður hinn
góði einn allra íslenskrabiskupa í lút-
erskum sið, enda neituðu kaupmenn-
imir honum um úttekt. Mig minnir að
Rasmus Rask hafi búið hjá Geiri bisk-
upi þegar hann dvaldist í Reykjavík á
ámnum 1813-15, og hér mun hann
hafa samið ritgerð sína hina ffægu
„Om det gamle Nordiske eller Is-
landske Sprogs Oprindelse", og er
eitthvert mesta umbyltingarrit í vits-
munasögu 19du aldar og ein fyrsta til-
raun sem gerð hefur verið til þess að
skýra sögu og umbreytingar tungu-
mála á skipulegan hátt. Mætti ekki
bæta þessu við á skildinum fýrir neð-
an Lóskurðinn?
Eg gekk inn í þetta róttæka og
lærða hús, dyravörður tók á móti mér,
riðvaxinn útkastari eins og svona
menn vom kallaðir í fýrri daga, mældi
mig allan varlegum augum frá hvirfli
til ilja, sagði síðan: Þú mátt koma inn
góði. Ölselja skenkti mér drykk á
bamum, kenndan við Egil Skalla-
grimsson; ég hef bragðað verri bjór.
Síðan lét ég hugann reika til ffæða-
foður míns þar sent hann sat við það
hér í húsinu að rekja tungu gestgjafa
síns svo langt aftur í aldir að hún var
orðin eittlivað allt annað sem biskup
hefði aldrei skilið. Því miður gat Rask
ekki hagnýtt sér sanskrit i þessari
grammatísku ættfræði, og verður af
því ráðið að indverskur bókakostur
hafi verið lítill á biskupssetrinu; en að
vísu var þá enn lítið um indverskar
bækur prentaðar á Vesturlöndum.
Ekki veit ég hvort nokkuð hefur væn-
kast bókaeign íslenskra biskupa síð-
an.
Reyndar segir Hörður Agústsson
mér að hvergi standi spýta yfir spýtu
úr þeim lærdómssölum sem hér vom
timbraðir forðum. Og barinn er í bís-
lagi bak við gamla húsið; merkileg
þessi árátta í Reykvikingum að klína
einlægt skúrum og hjöllum utan á
gömul hús; og svo líkja þeir eftir
þessu þegar þeir reisa önnur ný.
Að því búnu ætlaði ég að ganga
út á Granda, en þar var þá ekkert
ffamar, Effersey ekki lengur til og
komið atvinnulíf og olíutankar í stað-
inn. Hér spássémðu fýrrum vísinda-
menn og sérvitringar sér til heilsubót-
ar á úthallanda degi. Og hingað fór
Þorgrimur heitinn Kristjánsson með
mig bam til þess að hlýða mér yfir
parta ræðu og láta mig greina setning-
ar í ffumlag, andlag, sögn og atviks-
orð, og er sá einn bamalærdómur sem
enn situr i mér; aldrei les ég svo línu
í bók né hlusta á tal manna að ég sé
ekki óðara farinn að greina f ffum-
parta setningaffæðinnar. Við settumst
niður sunnan í hól þar í eynni, eða
vom það vallgrónar tóttir; það var sól-
skin og logn og lásléttur sjór, kria og
mávur stungu sér eftir síli. „Hvemig
stendur á því að þú kennir mér ekki að
skrifa zetu, Þorgrimur?" spurði ég.
,Æ, vertu ekki að þessu nöldri, strák-
ur“, svaraði karlinn, „lestu heldur fýr-
ir mig úr bókinni héma“, og dró
Skími fýrir árið 1836 upp úr vasan-
um. Og ég las:
„Það mundi ekki þikja óffóðlegt,
að frjetta lítið eitt af Hottintottum; enn
þvi er ver, að þaðan spurst ekki neitt.“
Þetta höfðu þeir samið Konráð
Gíslason og Jónas Hallgrímsson, og
hefúr ekki verið erfiðislaust í þá daga
að afla sér ffóðleiks úr svo fjarlægum
löndum. Mér er til efs að seinni menn
hafi sagt jafnskilmerkilega ffá al-
þjóðamálum, og af meiri samú 3 með
þeim sem lítið eiga imdir sér, nema
vera kynni Magnús Torfi Ólafsson á
velgengnisdögum Þjóðviljans. Þessi
ffæði vissu út í heim, og beindu bams-
huganum að ókunnum þjóðum, enda
rennur mér enn kalt vatn milli skinns
og hömnds þegar ég hugsa til allra
þeirra unaðssemda lífsins sem ég
myndi hafa farið á mis við ef Þor-
grimur heitinn Kristjánsson hefði tek-
ið zetu-kennsluna ffam yfir Skímisár-
ganginn 1836.
Hvert fara nú vitrir menn í
Reykjavík í grammatískar heilsubót-
argöngur þegar degi hallar?
Sumir vísindamenn segja að til-
veran hverfi einlægt í hring, og komi
hvaðeina niður í sama stað á nýjan
leik, og svo fýrirutan allan endi. Hvað
sem því líður, þá er víst um það að bú-
ið verður að brjóta bæði ráðhúsið og
Morgunblaðshöllina áður en þeir em
allir sem nú em að fæðast; til þess þarf
ekki annað en góða sleggju. En Ef-
fersey kemur aldrei affur.
Á hvítasunnu 1991
Friðrik Þórðarson
Effersey ekki
lengur til en
komiö at-
vinnullf og ol-
(utankar I
staðinn
(Ljósm. Jim
Smart).
Enn stendur þó húsið númer tfu, einmanalegt eins og skáld á kaupmang
araþingi.
býður læknum að líkna því aðeins
sjúkum mönnum að hægt sé að fé-
fletta þá um leið, og bannar útgáfú
sannorðra dagblaða af því að ekkert er
upp úr þeim að hafa.
Stundum er gott að vita að ég er
bráðum dauður.
Fyrir rúmum 40 ámm rakst ég af
fátæktar sökum og gjaldeyrisleysis
inn um dyr á Háskóla íslands. Ekki
man ég til þess að ég lærði þar neitt,
en um það get ég engan sakað nema
sjálfan mig. Þessi stofnun var þá lítið
annað en embættismannaskóli sem
átti að búa stúdenta undir „störf í
þjóðfélaginu", og heldur amast við
því að þar væm drýgð önnur verk.
Einhvemtíma á þeim árum rakst ég á
íslenskan ráðherra, og mun hafa ver-
ið lögffæðingur að menntun. Eg lét
mér þá um munn fara nokkur lofsam-
leg orð um vitsmuni Armanns Snæv-
ars, þóttist vita að hann væri gefinn
fýrir ffæðimannleg heilabrot. En ráð-
herrann brást reiður við þessu glanna-
lega tali; kvað heilabrot og ffæði-
mennsku ekki verkefni prófessora há-
skólans; hnigi hugur þeirra að þeim
efnum, væri þeim sæmst að leita sér
atvinnu á öðmm stöðvum. Ráðherr-
anum vom ótamar frumlegar hugsan-
ir, enda sagði hann það eitt sem var
Morgunblaðshúsið, Ijótasta húsið
í bænum, og mun blaðið reyndar
vera eftir því, að sögn manna
sem það hafa lesið.
einmæli flestra starfsbræðra hans
bæði á þingi og í réttarsölum og
stjómarráðinu.
Af einhveijum gikkshætti lét ég
skrá mig i lagadeild háskólans, og
mun þar hafa gert eftir dæmi Jóns
heitins Eiríkssonar fomvinar míns.
Mér gekk námið illa, einkanlega átti
ég í basli með siðferðislegar undir-
stöður kröfúréttarins. Og einn dag
gekk ég á fúnd kennara míns Ólafs
Jóhannessonar, og kvað lög og rétt
eiga illa við mitt hugarfar. Ólafur tók
máli mínu liðlega, þóttist kannast við
þetta hugarfar, kvaðst hafa tekið eftir
þvi að ég væri ffemur gefinn fýrir
húmaniora en lög, og hækkaði aðeins
raustina og dró seiminn meðan hann
bar ffam fýrra orðið; en spurði síðan
hvort ég gæti ekki látið til leiðast að
sameina Iögffæðina þessu áhugamáli
mínu; nú færi Ólafúr Lámsson að
setja upp tæmar hvað úr hveiju, og
þyrfti þá mann við deildina til þess að
kenna réttarsögu. Eg tókst allur á loft
við þetta skjall, og kvað lög Ham-
múrabís hafa verið mér hugleikin nú
um skeið. „Ekki held ég þau eigi við
íslenskar aðstæður11, svaraði professor
doctissimus þurrlega; og skildumst
við það.
Nú liðu eitthvað 20 ár. Þá var það
einu sinni að ég var i veislu austur í
Tvílýsi, og bar nytsemi fomra ffæða
á góma. Vildu veislugestir flestir held-
ur efia þau en rýra, og börðu við ým-
ist marxískum ýmist þjóðemislegum