Þjóðviljinn - 13.12.1991, Page 10

Kringla heimsins,
sú er mannfólkið byggir,
er mjög vogskorin.
Ganga höf stór
úr útsjánum
inn í jörðina
Heimskringla Snorra
Sturlusonar kemur út í
dag. Hún hefur fyrr verið
gefin út með ýmsum
hætti, en birtist nú á nú-
tímastafsetningu. Verkið
er þrjú bindi, tvö texta-
bindi og lykilbók. Ritstjórn
útgáfunnar skipa þau
Bergljót Soffía Kristjáns-
dóttir, Örnólfur Thorsson,
Jón Torfason og Bragi
Halldórsson. Þau hafa
ásamt fleirum unnið sam-
an að fornritaútgáfu allar
götur síðan 1985, fyrst að
Islendinga sögunum og
Sturlungu fyrir Svart á
hvítu og síðan að Heims-
kringlu fyrir Mál og menn-
ingu.
Starf okkar síðustu ár hefur
smám saman undið upp á sig. í
framhaldi af útgáfu lslendinga
sagnanna og Sturlungu fórum við
að vinna að ýmsum verkefnum og
rannsóknum með tilstyrk Vísinda-
ráðs og stofnuðum með okkur fé-
lagsskap sem við nefnum Stafaholt.
Efíir að Svart á hvítu lagði upp
laupana fundum við okkur hins
vegar annan samstarfsaðila um út-
gáfur, Mál og menningu, og höfum
átt prýðilegt samstarf við menn þar
um útgáfuna á Heimskringlu, segir
Ömólfur og Bergljót bætir við:
Enda þótt við séum fjögur ritstjórar
Heimskringlu er hópurinn miklu
stærri, það er hins vegar misjafnt
hverjir sinna meginvinnunni hverju
sinni.
Við skiptum inná eins og í fót-
bolta, segir Ömólfur. Ymsir hafa
gengið til liðs við okkur síðan 1985
og má þar nefna Eirík Rögnvalds-
son, málfræðing og dósent við há-
skólann. Margir hafa líka starfað
með okkur í lengri eða skemmri
tíma við Heimskringlu, bókmennta-
fræðingamir Guðrún Ingólfsdóttir
og Svanhildur Óskarsdóttir hafa
t.d. unnið með okkur nær allan tím-
ann sem við höfum verið að störf-
um og ýmsir fræðimenn hafa lagt
okkur lið, t.d. Helgi Skúli Kjartans-
son.
Við höfum unnið að útgáfunni
meira eða minna í u.þ.b. ár, segir
Bergljót, en við erum öll í öðrum
störfum, reyndar kennarar öll nema
Jón sem vinnur á Þjóðskjalasafn-
inu. Bragi kennir í Menntaskólan-
um í Reykjavík, Omólfur við
Kennaraháskólann og ég við Há-
skólann. Þess vegna var þetta
íhlaupavinna framan af, en síðan í
vor höfum við unnið sleitulítið.
Höfundurinn
Við erum stödd í kjallara Áma-
garðs. Ömólfur er að sýna Berg-
ljótu Lykilbókina. Hún er nýkomin
úr prentun.
Það er alltaf jafn merkilegt að
sjá bók fæðast, segir Ömólfur
glottandi, maður nauðaþekkir hana
í brotum og svo stendur maður allt
í einu með hana sem heild.
Við fömm ekki að leita að
prentvillum, segir Bergljót og blað-
ar í örkunum, segjum bara eins og
Bjami Aðalbjamarson að ekki sé
vert að spilla ánægju lesenda af að
finna misfellur.
Við komum okkur fyrir hjá
tölvukostinum í herbergi þeirra fé-
laga og sötmm kaffi meðan á
spjallinu stendur.
Ömólfur: Auðvitað reynist okk-
ur léttara nú að gefa út fomrit á nú-
tímastafsetningu en í upphafi, enda
emm við orðin nokkuð samhæfð.
Heimskringla er skrifuð um svipað
lcyti og elstu Islcndinga sögumar
þannig að frágangsvinnan er áþekk.
Okkur grunar líka að Snorri sé höf-
undur að minnsta kosti einnar ís-
lendinga sögu, svo við höfum þá
kannski fengist við verk hans fyrr.
Bergljót: Hvers vegna Snorri
ræðst í að semja Heimskringlu?
Ætli við ættum ekki fyrst að nefna
að við vitum ekki mcð vissu hvort
það var hann sem setti saman verk-
ið eða einhver annar?
Ömólfur: Það er hvergi í göml-
um íslenskum handritum bcinn
vitnisburður um að Snorri sé höf-
undur Heimskringlu. Við göngum
hins vcgar jafnan útfrá því að svo
sé. Það er ckki fyrr cn með þýðing-
um verksins á skandinavísku á 16.
öld að menn kenna honum það. Það
er hins vegar hald flcstra fræði-
manna að Snorri sé höfundur
Heimskringlu með beinum cða
óbeinum hætti. Við vitum að hann
samdi Ólafs sögu helga hina sér-
stöku, sem snýst um Olaf Haralds-
son Noregskonung, að öllum lík-
indum áður en hann setti saman
Heimskringlu.
Bergljót: Hann á sum sé a.m.k.
þriðjung Heimskringlu. Við vitum
ekki hver aðild hans að öðrum hlut-
um verksins kann að hafa verið,
hvort hann sagði fyrir ákvcðna
hluti verksins, eftirlét öðrum að
skrá eftir ákveðnum fyrinnælum,
eða hvað.
Örnólfur: Okkur hefur að
minnsta kosti þótt sem aðild sögu-
manns að verkinu væri mismikil og
misjöfn tök hans á frásögn og stíl.
Omólfur: Snorri er sonur smá-
höfðingja sem kemst fyrir tilviljan-
ir örlaganna í Odda þar sem hann
er fóstraður. Oddi var mesta
menntasetur Islands á þessum tíma
og fóstri Snorra var helsti höfðingi
landsins, Jón Loftsson. í Odda
kemst Snorri í kynni við valds-
menn, menntun og menningu.
Hann býr að hvorutveggja menn-
ingaruppeldinu í Odda og sagnalist-
inni sem hann hefur hugsanlega
kynnst af móður sinni Guðnýju
Böðvarsdóttur.
Bergljót: Það er næsta víst að
þeir Sturlungar hafa sótt fróðleiks-
fysn sína og sagnagleði til Guðnýj-
ar. Hún var margfróð og til hennar
vitnað í Eyrbyggju þegar sagt er frá
beinaupptöku Snorra goða.
Hvamm-Sturla, faðir Snorra var
reyndar tungulipur, en fyrst og
fremst óeirinn höfðingi sem sóttist
frekast eftir að auka veldi sitt í hér-
aði.
Ömólfur: Hálfgerður ribbaldi.
Bergljót: Já, það sem er vist
kallað góður athafnamaður.
Lýsing Snorra
Ömólfur: Snorri var margir
menn í einum. Við eigum marg-
brotna mynd af honum. 1 Islend-
inga sögu lýsir Sturla bróðursonur
hans honum fyrst og fremst sem at-
hafnamanni og höfðingja, valds-
manni og auðmanni, en segir fátt af
skáldskapariðkunum hans. Sjálfur
dregur Snorri svo mynd af sér i
verkum sínum, bæði kveðskap og
sögum. Þar kynnumst við mannsk-
ilningi hans, glöggri sýn á atburða-
rás, orsök og afleiðingu og djúpum
skilningi á pólitískum fléttum.
Hann lætur ekki blindast af neinum
valdsmanni algjörlcga.
Bergljót: Fólk er samsett í lýs-
ingu hans.
Ömólfur: Enginn er algóður og
enginn alvondur.
Bergljót: Hann sýnir mismun-
andi hliðar á pcrsónum og eftirlæt-
ur gjama lesendum að draga álykt-
anir.
Sagnfræðingurinn
Bergljót: Snorri er merkilegur
sagnfræðingur. Sagnfræðingar mið-
alda voru auðvitað ekki sagnfræð-
ingar í nútímaskilningi, en Snorri
er sjálfstæðari í vinnubrögðum en
ýmsir fyrirrennarar hans og oft tal-
inn furðu „nútímalegur" eins og
Gunnar Karlsson sagnfræðingur
benti t.d. á nýlega i fyrirlestri um
afstöðu Snorra til hcimilda. Það er
illmögulegt að meta að hve miklu
leyti Heimskringla er sagnfræði-
verk og að hve miklu leyti skáld-
verk. Hún varð auðvitað ekki til úr
engu frekar cn annað. Snorri hafði
margar heimildir að styðjast við,
bæði bundið mál og óbundið. Hann
vitnar sjálfúr til ýmissa heimilda
t.d. til Hryggjarstykkis Eiríks
Oddssonar. En sumar sögur í safn-
inu hefúr hann líklega skáldað að
mestu leyti. Að minnsta kosti er
óhætt að segja að hans sé oft og
tíðum kjötið á beinunum. Og hann
stendur fostum fótum í íslenskri
sagnahefð, Heimskringla á margt
sameiginlegt í frásagnartækni með
Islendinga sögunum og veraldleg-
um samtíðarsögum eins og Sturl-
ungu.
Heimildirnar
Bergljót: 1 síðasta hluta verks-
ins, 11. og 12. öldinni, er Snorri
bundnari af heimildum sínum og
virðist ekki hafa unnið eins mikið
úr þeim og í þeim hluta verksins
sem fjallar um eldri tíma.
Ömólfur: Þar hefur hann hugs-
anlega bæði frásagnir manna um
yngstu konungana, manna sem
heyrðu og sáu og sögðu öðrum í
gegnum einn eða tvo milliliði.
Hann hefur líka skrifaðar sögur.
Fmmlegt framlag hans er því mest í
Ólafs sögu helga sem er stærst og í
Ólafs sögu Tryggvasonar. I fyrsta
hlutanum, Ynglinga sögu og Hálf-
danar sögu svarta, er aðild hans að
verkinu líka mikil.
Bergljót: Þó að Snorri sé
bundnari heimildum í síðasta hluta
verksins þá fer hann stundum á
kostum þar, t.d. í Haralds sögu Sig-
urðarsonar, ekki síst í mannlýsing-
um. Til gamans má svo skjóta því
að, að í einni stystu sögunni í verk-
inu, Ólafs sögu kyrra, er greint frá
26 ára valdaferli konungs. Það
mætti vera fólki til áminningar á
þessum tíðindasömu tímum sem
við lifum, að þetta var friðsæll kon-
ungur og því ekki frá neinu að
segja.
Ömólfur: Hann hafði tvö viður-
nefni. Annað var „hinn kyrri“ og
hitt „bóndi“. Hann hvorki lagðist í
víkingu eða langferðir til frægðar
né lamdi vemlega á þegnum sínum.
Bergljót: Þetta sýnir okkur hvað
frásögnin er bundin tíðindum, Þeg-
ar koma kyrrlátir kóngar er engin
saga.
Konungasaga
Bergljót: Heimskringla er saga
Noregskonunga frá Hálfdani svarta
fram til Magnúsar Erlingssonar.
Ömólfur: Það var háttur sagn-
ritara á miðöldum að rekja ættir
valdsmanna og konunga til guða.
Það er gert í fyrstu sögu Heims-
kringlu, Ynglinga sögu, sem segir
frá ferð Óðins frá Asíu til Norður-
landa þar sem hann sest að. Með
honum í for em tólf höfúðgoðar
hans. Einn þeirra er Freyr sem
verður ættfaðir sænskra konunga
og seinna norskra. Síðan er saga
allra konunga frá Hálfdani svarta,
sem uppi var á fyrri hluta 9. aldar,
rakin fram á síðari hluta tólftu ald-
ar, fram undir fæðingarár Snorra
sjálfs.
Bergljót: Fyrsti konungurinn
sem til sín lætur taka að gagni í
verkinu er Haraldur hárfagri sem
reyndar var kallaður Haraldur lúfa
þar til hann hafði lagt undir sig
Noreg allan og lét klippa sig af því
tilefni. Snorri rekur upphaf norskra
einvaldskonunga til eggjunar konu,
Gyðu, sem Haraldur vill eiga. Hún
vildi hins vegar ekki þýðast hann
fyrr en hann hefði lagt undir sig
Noreg, sem hann og gerði á næstu
tíu ámm. Ætli Snorri hafi hugsað
með sér: Köld eru kvennaráð, og
hafl í huga samtíð sína.
Ömólfur: Frásögnin er þannig
byggð að hún nær hámarki með Ól-
afi Tryggvasyni, þeim sem þreytti
kafsund við Kjartan , Ólafsson í
Laxdælu og sendi Isjendingum
Þangbrand trúboða, og Ólafi helga
Haraldssyni, þjóðardýrlingi Norð-
manna, sem Snorri kallar stundum
Ólaf digra. Síðan er sporgöngu-
mönnum Ólafs helga lýst hverjum
Bergljót Kristjánsdóttir og Örnólfur Thorsson. Mvndir: Jim Smart.
NYTT HELGARBLAÐ
1 0 FÖSTUDAGUR 13. DESEMBER 1991