Þjóðviljinn - 31.01.1992, Blaðsíða 30

"i
▲ Dagur Þorleifsson skrifar
Kjamavopnaður Húnaher?
Múslímar í Tadsjíkistan á samkomu - moskum hefur þar á nokkrum áoim fjölgað úr 17 I 2870.
Ekki síðan í Iok miöalda hefur
Mið-Asía - fyrrverandi sov-
éska Mið-Asia auk landflæ-
manna fyrir vestan og norð-
an hið eiginlega Kína - notið slíkrar
athygli af hálfu umheimsins sem nú
síðan um áramótin.
Af þessum heimshluta stóð
heimshlutum í austri, suðri og vestri
þaðan mikill ótti svo árþúsundum
skipti. Út frá gresjunum þama geyst-
ust Sarmatar, Alanar (af þeim eru
komnir Ossetar og Stalín), Húnar, Av-
arar, Tyrkir, Eftalítar, Petsjenegar, Kú-
manar, Mongólar og hvað þeir nú allir
hétu og eyddu og lögðu undir sig lönd
í Kína, Indlandi, Vestur-Asíu og Evr-
opu. Þar á gresjunum var hesturinn
fyrst taminn og það var mikill hreyf-
anleiki Mið-Asíumanna sem afburða
hestamanna, auk þess sem þeir voru
bogmenn betri en aðrir, sem orsakaði
slíka yfirburði þeirra í hemaði að oft
virtust þeir ósigranlegir.
Austurasískur
kapítalismi -
íslömsk bókstafstrú
En þetta breyttist er byssur, stærri
og smærri, urðu aðalvopnin i hemaði.
Til þess að halda uppi slíkum vopna-
búnaði þurfti meiri auð og iðnað en
Mið-Asía hafði yfir að ráða. Hún varð
nú það svæði heims sem hvað minnst-
ur ótti stóð af og heimurinn í heild
skeytti minnst um.
Það segir sig sjálft að þegar heilt
risavcldi allt í einu leggur upp laupana
leiðir af því margskonar rask á valda-
hlutföllum. Þegar er komið í ljós að
fyrrverandi sovéska Mið-Asía, sem
fáir hugsuðu mikiö um fyrir nokkrum
vikum, er allt í einu oröin keppikefli
ýmissa aðila. Þeir em iðnveldi Austur-
Asíu, Kína, íslömsku rikin í suðri og
suðvestri og Evrópa.
Japan og Suður-Kórca cygja
þama möguleika á nýjum hráefnalind-
um og nýjum vettvangi fyrir stórfyrir-
tæki sín, sem líta ódýrt vinnuafl Mið-
Asíulýðveldanna fimm hým auga. Ir-
ansklerkar hyggja gott til glóðarinnar
að útbreiða þangað bókstafstrú sína.
Saman við það blandast draumar um
endurreisn fomrar frægðar íranskra
stórvelda, sem í aldaraðir höföu oft
völd og áhrif langt inn í Mið-Asíu.
Menningarlega er fyrrverandi sovéska
Mið-Asía enn í mörgu nákomin jr-
önsku og íslömsku grannlöndunum ír-
an og Afganistan, þótt eitthvað fennti
yfir það á rússnesk/sovéska tímanum.
Pantyrknesk
þj óðernishy ggj a
Pakistan sýnir einnig áhuga á lýð-
veldunum fimm hinumegin við
Hindukush og cr nú mcira að scgja
farið að hallast að því að komið verði
á friði í Afganistan, svo að óöldin þar
verði Pakistönum ekki þröskuldur á
veginum norður yfir fjöll.
Tyrkland dustar nú rykið af pant-
yrkjahyggju ungtyrkjahreyfingarinnar
sem á síðustu áratugum soldánsdæmis
Ósmansættar lét sig drcyma um end-
urreisn þess í sameinuðu riki allra
tyrkneskra þjóða, að sjálfsögðu undir
forustu Anatólíu- Tyrkja. (Envcr pa-
sja, einn helstu forkólfa ungtyrkja og
samstarfsmaður Kemals Ataturk, gekk
i lið með miðasískum uppreisnar-
mönnum eftir heimsstyijöldina fyrri
og féll fyrir Rauða hemum.) Nú bjóða
Tyrkir frændum sínum í Mið-Asíu,
Úsbekum, Túrkmenum, Kirgisum og
Kasökkum, upp á samvinnu í efha-
hagsmálum og tækniaðstoð. Höföa
Tyrkir þá til skyldleikans og eiga að
því leyti hægara um vik en aðrir, að
mál áminnstra fjögurra Mið-Asíu-
þjóða eru náskyld tyrknesku. Og
kunnátta Mið- Asíumanna í erlendum
málum öðrum en rússnesku mun
næsta takmörkuð, hvað vitaskuld
veldur vissum vandkvæðum nú þegar
þeir allt í einu eiga að fara að sjá um
sig sjálfir úti i hinum stóra heimi.
Kínverjar uggandi
um Sínkíang
Ráðamenn í Peking eru aö líkind-
um órólegir nokkuð út af þessum nýju
grannríkjum við vesturlandamæri sín,
þar eð aldrei er að vita nema samtyrk-
nesk þjóðemishyggja, íslömsk bók-
stafstrú og jafnvel áhugi fyrir lýðræði
breiðist þaðan til Sinkíang, sem er
undir yfirráðum Kína en byggt tyrk-
neskum og íslömskum þjóðum, ná-
komnum þeim í nýju lýðveldunum
fyrir vestan. Enda var Sinkíang lengi
kallað Austur-Túrkestan. Þeir í Peking
hafa boðið nýju Mið- Asíulýðveldin
fimm velkomin í samfélag þjóðanna
af áberandi mikilli alúð, kannski i
þeirri von að þau skipti sér í staðinh
ekki af málefnum frænda sinna og trú-
bræðra í Sinkíang, sem aldrei hafa
sætt sig vel við kínversku yfirráðin.
Vestur- og Evrópulönd vilja fyrir
sitt leyti koma nýju Mið- Asíulýð-
veldunum inn í sitl öryggisnet (nánar
tiltekið í RÖSE). Á bak við þá við-
lcitni er eindreginn áhugi fyrir þvi að
hreinsa þennan heimshluta hið allra
fyrsta af kjamavopnum og að stemma
stigu við sókn islamskra ríkja og bók-
stafstrúar þangað.
Lítill sjálfstæðisvilji
Upplausn Sovétríkjanna hófst
mcð frelsisbarattu Eystrasaltslýðveld-
anna þriggja, Eistlands, Lettlands og
Litháens, sem allur þorri þjóða þess-
ara landa tók að einhverju marki þátt
í. Mikið fylgi við sjálfstæði var einnig
í Úkraínu, Moldovu, Georgíu og Ar-
mcniu. Hið sama verður ekki sagt um
Mið-Asíulýðveldin fimm, og er sönnu
nær að þau hafi orðið sjálfstæð bar-
áttulaust og án þess að kæra sig neitt
sérstaklega um frclsið.
Það á sér sínar ástæður. Meðan
Sovétríkin vom og hétu vom Kreml-
arbændur annarsvcgar og hinsvcgar
innfæddir miðasiskir valdhafar lengst
af nokkuð ánægðir hvorir með aðra.
Mið-Asíumenn, lágir raunar scm háir,
vom þcim í Kreml einkar undirgcfnir;
af andófsmönnum þcim sovéskum
scm lentu i þrælkunarbúðum og á
gcðveikrahælum vom til þess að gera
sárafáir frá Miö-Asíu. I staðinn fengu
miðasísku valdhafarnir talsvert oln-
bogarými hcimafyrir, sem þeir notuðu
til að nýta landanna gæði fyrir sig,
frændfólk sitt og gæðinga í stómm
dráttum rncð svipuðu móti og haföi
fyrrmcir verið háttur úsbesku kananna
og emiranna i Khíva, Búkhara og
Kokand. Spilling þar var svo griðarleg
að annarsstaðar í Sovétrikjunum þótti
hún lítil hjá því.
Algert reynsluleysi
í utanríkismálum
Valdhafar sovésku Mið-Asíu vom
því tiltölulega ánægðir með sinn hag
og höföu lítinn áhuga á breytingum. I
samræmi við hefð hlýðninnar við
Kreml vom þeir einkar samvinnuþýð-
ir við Gorbatsjov, þótt glasnost hans
og perestrojka ylli þeim nokkmm
áhyggjum, og stóðu í lengstu lög með
honum í því að reyna að koma því til
leiðar að Sovétrikin héldu áfram að
vera til. Upp á því gáfust þeir ekki fyrr
en þrír menn, forsetar Rússlands,
Úkraínu og Hvíta-Rússlands hittust í
veiðikofa úti í skógi í Hvíta- Rúss-
landi og ákváðu þar upp á sitt eigið
eindæmi að Sovétrikin skyldu hætta
að vera til.
Af fréttum frá umræddum fimm
löndum, Kasakstan, Kírgisistan, Úsbe-
kistan, Túrkmenistan og Tadsjíkistan,
má marka að þar em margir á báðum
áttum um hvemig snúast eigi við sjálf-
stæðinu, sem þeir fengu nánast óum-
beðið. Þar höföu rnenn alveg fram í
des. s.l. gert ráð fyrir að heildaráætl-
anir um efnahagsmál fyrir lýðveldin
fimm yrðu áfram gerðar í Moskvu,
eins og verið hafði um langan aldur.
Og á vettvangi utanrikismála og utan-
ríkisviðskipta em lýðveldi þessi nán-
ast gersamlega reynslulaus.
Af grannlöndunum er það Rúss-
land, sem nú er hvað áhugaminnst um
samskipti við lýðveldin fimm, þótt
undarlegt kunni að virðast. Rússar
vilja vitaskuld fá kjamavopnin í Ka-
sakstan afhent, en fyrir verslunarvið-
skiptum við lýðveldin fimm hafa þeir
varla áhuga nema að í þeim ráði
markaðslögmálin. Það myndi t.d.
þýða að Mið-Asía fengi nú sjö til átta
sinnum minna af olíu frá Rússlandi
fyrir smálest af bómull en var á sovét-
tímanum. Það er ekki vænlegt fyrir
lýðveldi þessi fimm, sem em jafnvel
enn verr á sig komin í efhahagsmálum
en önnur fyrrverandi sovétlýðveldi.
Kommúnistar,
lýðræðissinnar,
kapítalistar, ajatollar...
í Kasakstan og Kírgisistan, sem
era hvað best á vegi stödd í efhahags-
málum og tækni af lýðveldunum
fimm, virðist þróttmikill kapítalismi
Austur- Asíu, einkum Suður-Kóreu, í
bráðina vera sú fyrirmynd sem ráða:
mönnum finnst hvað gimilegust. í
hinum lýðveldunum þremur má vera
að altyrknesk þjóðemishyggja og
íslömsk bókstafstrú hafi meiri sigur-
möguleika. Islam hefur þar magnast
óðum frá því að Gorbatsjov aflétti
hömlum af trúarbrögðum. I Tadsjíkist-
an, sem fátækast er af lýðveldunum
fimm, vora fyrir nokkrum áram 17
opinberar moskur. Nú era þær þar
2870.
Bókstafstrúaður stjómmálaflokk-
ur, íslamski endurfæðingarflokkurinn,
er þegar starfandi í öllum lýðveldun-
um fimm.
Fyrr var vikið að aðlögunarhæfni
miðasískra framámanna gagnvart sov-
éska valdinu. I samræmi við þá hefö
vora pótintátar kommúnistaflokksins í
löndum þessum á Gorbatsjovstiman-
um einkar snarir að breyta sér í pere-
strojku- og lýðræðissinna. Nú virðast
sumir þeirra vera á leið með að breyta
sér í kapítalista eftir kóreönsku og jap-
önsku munstri og eins víst er að ein-
hvetjir þeirra eigi eftir að breytast í
ajatolla.
Kjamavopnin, sem líklega er eitt-
hvað af í öllum lýðveldunum fimm,
era trúlega það af öllum hlutum þar
sem flestum utan þeirra er í bráðina
mest áhuga- og áhyggjuefni. Til þess
að afla sér harðs gjaldeyris gætu Mið-
Asíumenn látið freistast til að, selja
eitthvað af þessu til Pakistans, Irans,
íraks eða Líbýu. Og ekki era allir
grunlausir um að Nursultan Naz-
arbajev, forseti Kasakstans, sem
heimspressan er þegar farin að titla
stórkan, kunni að reyna að nota
kjamavopn þau langdræg, sem stað-
sett era í ríki hans, til að auka vægi
þess á alþjóðavettvangi.
Heimurinn er sem sé á ný farinn
að óttast Mið-Asíu. Ekki er hægt að
útiloka þann möguleika að þar komist
á legg kjamavopnaður, bókstafstrúað-
ur og/eða pantyrkneskur Húnaher.
ÍSTAK íslenskt verktak
þalfáar íPjóðviCjanum samstaifið
á íiðnutn árum
ÍSTAK
Sími (91) 622700 Skúlatúni 4
Hagststt verð ó Storno farsímum
Vegna mikillar sölu á síðasta ári náðum við mjög
hagstæðum samningum við framleiðendur og getum
nú boðið Storno farsíma á hreint ótrúlega lágu verði.
Storno bílasími kr. 79.580 stgr. með vsk.
Storno burðarsími kr. 84.280 stgr. með vsk.
Burðarsíma fylgir 4 Ah rafhlaða.
POSTUR OG SIMI
Söludeildir í Ármúla 27, Kirkjustræti, Kringlunni
og á póst- og símstöðvum um land allt
\feiö er miðað við
gengi 27. jan. 1992.
ÞJÓÐVILJINN Föstudagur 31. janúar 1992
Síða 30