Dagblaðið Vísir - DV - 27.03.2001, Blaðsíða 22

30
tölvu-i takni og vísinda
Ný rannsókn um samskipti fila:
Tala saman með skjálftabylgjum
Fílar eru þungir og því titrar jöröin allhressilega þegar þeir stappa niöur
iöppunum. Bylgjurnar sem stappiö myndar eru eins konar samskiptakerfi
fílanna, að því er vísindamenn í Bandaríkjunum segja.
Fílar eru alltaf
á skjálftavakt-
inni. Nýjar
rannsóknir vís-
indamanna
benda til að fll-
ar noti eins
konar jarðskjálftabylgjur til að
hafa samskipti sín í milli, til dæm-
is til að vara við yfirvofandi hættu,
eða bara til að senda hver öðrum
kveðjur. Bylgjumar mynda þeir
með því að stappa niður löppunum
eða rymja og þykir víst að þær geti
borist allt að þrjátíu kílómetra
leið. Titringinn í jörðinni nema fil-
arnir síðan með löppunum.
„Ef þeir nema þessi boð í jörð-
inni, breytir það það mjög öllum
Rannsóknirnar leiddu
í Ijós að fílarnir ráða
yfir háþróuðu kerfi
skjálftamerkja sem
þeir mynda með radd-
böndum sínum eða
með því að stappa
niður fótunum.
hugmyndum okkar um hvað þeir
geta haft samskipti um langan
veg,“ segir Caitlin O’Connell-Rod-
well, gistivísindamaður við Stan-
ford-háskóla í Kalifomíu. „Þeir
geta hugsanlega átt samskipti sín í
milli um miklu lengri veg en við
héldum."
O’Connell-Rodwell rannsakaði
hópa villtra fila í Afriku og Ind-
landi og einnig í dýragörðum í
Texas. Rannsóknimar leiddu í ljós
að fílarnir ráöa yfir háþróuðu
kerfi skjálftamerkja sem þeir
mynda með raddböndum sínum
eða með því að stappa niður
fótunum, eins og þeir væru að
líkja eftir árás.
Þekkt er aö ýmsar aðrar dýra-
tegundir, svo sem moldvörpur,
skordýr, selir og fiskar, nota
skjálftamerki til að finna sér
maka, bráð eða til að helga sér yf-
irráðasvæði. En skjálftakerfi fíl-
anna virðist vera mun flóknara og
boðin berast mun lengra.
Vísindamennirnir liktu eftir
skjálftabylgjum fílanna og leiddu
niðurstöðurnar í ljós að filarnir,
einkum þó kvendýrin, námu boðin
sem bárust með jörðinni og bmgð-
ust við þeim. Stærðfræðilíkön vís-
indamannanna benda til að bylgj-
umar geti borist allt að fimmtán
til þrjátíu kílómetra.
Frekari rannsóknir munu leiða í
ljós hvort hægt er að þekkja ein-
staka fila á skjálftabylgjunum sem
þeir mynda með stappi sínu.
Nýr getnaðarvarnarhringur fyrir konur væntanlegur:
Dugar jafn vel og pillan
Bandarískar konur munu eiga þess kost síöar á árinu aö nota nýja tegund
getnaöarvarnarhrings sem losar minna magn hormóna í líkamann en pillan
en hefur engu að síöur reynst jafnárángursríkur í aö koma í veg fyrir þung-
anir í tilraunum vísindamanna.
Byltingarkennd-
ur getnaðar-
vamarhringur,
sem settur verð-
ur á markað í
Bandaríkjunum
síðar á þessu
ári, er jafnárangursríkur og getnað-
arvarnarpillan, þótt hann losi um-
talsvert minna af hormónum í lík-
amann.
Hring þessum, sem er úr sveigj-
anlegu plasti, er komið fyrir uppi 1
leggöngunum í hverjum mánuði og
hann passar utan um leghálsinn og
losar stöðugt magn af bæði pró-
gesteróni og estrógeni til að koma í
veg fyrir getnað.
„Niðurstöðurnar lofa mjög góðu,“
segir Frans Roumen, kvensjúk-
dómafræðingur við Atrium lækna-
miðstöðina í Heerlen í Hollandi, í
samtali við fréttamann Reuters. <
Roumen fylgdist með 1.145 kon-
um sem notuðu nýja hringinn í eitt
ár og á þeim tíma urðu aðeins sex
kvennanna bamshafandi. Það þykir
benda til að hringurinn sé jafná-
hrifaríkur og hefðbundnar getnað-
Roumen fylgdist með
1.145 konum sem not-
uðu nýja hringinn í eitt
ár og á þeim tíma urðu
aðeins sex kvennanna
barnshafandi.
arvamarpillur, að því er fram kem-
ur i grein í tímaritinu Human
Reproduction.
Konurnar geta sjálfar sett hring-
inn upp og fjarlægt hann. Hann er
fimm sentímetrar í þvermál og er
brotinn saman áður en hann er sett-
ur á sinn stað. Hann er hannaður til
að vera þrjár vikur í konunni en
ætlast er til að konan sé svo án
hans í eina viku á meðan blæðingar
standa yfir. Hugsanlegt er að í fram-
tíðinni verði hægt að nota hringinn
samfellt til að stöðva blæðingar al-
fariö.
Nýi hringurinn hefur ótvíræða
kosti fram yfir eldri gerðir sem los-
uðu aðeins prógesterón, með þeim
afleiðingum að blæðingar urðu
óeðlilegar. Þá segir Roumen að
minni skammtur af hormónum sem
hringurinn losar sé til bóta fyrir
konur sem hafa áhyggjur af miklu
hormónamagni í pillunni.
Mennirnir eiga skuld aö gjalda forverum sínum:
Sjáum litadýrðina, þökk sé öpunum
Mennirnir geta
þakkað öpunum
fyrir hvað lita-
skyn þeirra er
fullkomið. Ef
prímatarnir for-
feður okkar
heföu ekki þurft að geta greint á
milli rauða litarins og þess græna
til að komast af, til að fmna
þroskaða ávexti og næringarrík lauf
í skóginum er hugsanlegt að mann-
fólkið hefði ekki þroskað með sér
þann hæfileika að njóta litadýrðar-
innar allt um kring.
„Við mennimir eigum einstaka
litasjón okkar að þakka forfeðrum
okkar meðal primatanna," segir
Nathaniel Dominy, vísindamaður
við háskólann í Hong Kong, sem
hefur rannsakað málið ásamt sam-
starfsmanni sínum, Peter Lucas.
Apar frá Afriku og Asíu geta séð
skæra rauða, græna og bláa liti, rétt
eins og mennirnir, ólikt öðrum
spendýrum sem ekki eru af ætt
prímata. Þeir Dominy og Lucas
fylgdust með matarvenjum fjögurra
tegunda prímata í Kibale-skóg-
inum í Úganda til að kanna
hvort geta þeirra til að sjá liti
hefði áhrif á hvaða ávexti og
lauf þeir legðu sér til munns.
Prímötum er það mjög mikil-
vægt í lífsbaráttunni að geta
séð hvaða fæða er hollust og
best.
„Rannsókn okkar er hin
fyrsta til að tengja næringar-
gildi við litinn á fæðu prímata,"
segir Dominy. Frá rannsókn-
inni er sagt í timaritinu Nat-
ure.
Dominy og Lucas komust að
því að apar gátu valið sér fæðu
með því að nota aðeins
gula/bláa sjón en dýrin urðu að
geta greint rauða og græna lit-
inn til að finna næringarmestu
ungu laufin sem hafa oft rauð-
leitan blæ yfir sér. Þannig sjást
þau vel í allri grænkunni í
skóginum.
Ungu laufin eru auðug að
prótínum og auðveldara er aö
tyggja þau en önnur lauf. Því er
Apar þurfa aö geta greint liti til aö átta sig
á því hvort ávextirnir og annaö sem þeir
ætla aö leggja sér til munns sé þroskaö
eöur ei. Mennirnir geta þess vegna notiö
allrar litadýröarinnar í heiminum.
Dominy segir að fleiri
menn en apar séu lit-
blindir. Það gæti þýtt
að við séum að glata
þeím hæfileika okkar
að gera greinarmun á
rauðu og grænu.
Kannski vegna þess
að við höfum lifað svo
lengi fjarri skóginum.
mikilvægt fyrir apana að geta fund-
ið þau. Jafnvel apar, sem lifa að
mestu á ávöxtum, þurfa að éta lauf-
in á þeim árstíma þegar ávextir
finnast ekki.
Dominy segir að fleiri menn en
apar séu litblindir. Það gæti þýtt að
við séum að glata þeim hæfileika
okkar að gera greinarmun á rauðu
og grænu. Kannski vegna þess að
við höfum lifað svo lengi fjarri skóg-
inum.
ÞRIÐJUDAGUR 27. MARS 2001
Tengsl botnlangatöku og
ristilbólgu könnuð
Læknar hafa vit-
að um nokkurt
skeið að þeir
sem eru búnir að
láta taka úr sér
botnlangann eru ekki jafnlíkleg-
ir og aðrir til að fá ristilbólgu,
þrálátan sjúkdóm sem getir leitt
til þess að blóð gangi niöur af
sjúklingnum.
Vísindamenn greindu hins
vegar frá því í New England
læknablaðinu nýlega að það að
taka botlangann kæmi því að-
eins í veg fyrir sjúkdóminn að
það væri gert fyrir tvítugsaldur-
inn. Þá þarf botnlanginn að
vera bólginn þegar hann er fjar-
lægður.
Niðurstöðurnar benda því til
þess að það sé bólginn botnlang-
inn en ekki botnlangatakan sjálf
sem vemdar gegn ristilbólg-
unni. Það var sænski læknirinn
Roland E. Andersson við Ryhov-
sjúkrahúsið í Jönköping sem
komst að þessu með rannsókn-
um á sjúkraskrám frá árunum
1964 til 1995. Orsakir botnlanga-
bólgu eru ekki kunnar.
Tveir sjónaukar leita að
reikistjörnum
Tveir stjörnu-
sjónaukar á
tindi sofandi eld-
fjalls á Hawaii
hafa nú verið
tengdir saman og eru orðnir
; nógu öflugir til að leita að reiki-
; stjörnum utan sólkerfis okkar,
I aö því er vísindamenn banda-
risku geimvísindastofnunarinn-
, ar NASA greindu frá fyrir
stuttu. Hvor sjónauki er tíu
metrar í þvermál.
Um miöjan þennan mánuð
fönguðu sjónaukarnir tveir í
W.M. Keck stjömuathugunar-
stöðinni á Mauna Kea fyrsta
Ijósið sitt, frá stjörnumerkinu
Gaupunni. Síðar munu þeir
leita að reikistjömum í kring
um nálægar fastastjörnur og
koma vísindamönnum NASA til
hjálpar við að undirbúa geim-
ferðir þar sem leitað verður að
byggilegum plánetum í ætt við
jörðina.
„Þetta gerir okkur kleift að fá
miklu skýrari myndir en við
höfum nokkru sinni fengiö
áður,“ segir vísindakonan Anne
Kinney hjá NASA.
Blóöflokkurinn skiptir
ekki máli
Uppgötvun vís-
indamanna í
Toronto í
Kanada gæti
dregið nokkuð úr
þeim skorti sem verið hefur á
hjörtum til ígræðslu i koma-
börn. I ljós hefur komið að gjafa-
hjartað þarf ekki að vera af sama
bóðflokki og agnarsmár viðtak-
andinn.
Um 40 prósent allra hjarta-
ígræðslna í böm em gerðar á
kornabörnum.
Þegar eldri börn og fullorðið
fólk er annars vegar þurfa
hjartagjafinn og viðtakandinn að
vera í blóðflokkum sem passa
saman. Að öðrum kosti er bráð-
ur bani vis. En samkvæmt rann-
sókn Kanadamannanna, sem
sagt er frá í New England lækna-
blaðinu, gilda aðrar reglur um
nýfædd böm þar sem ónæmis-
kerfi þeirra er enn að þróast.