Dagblaðið - 19.08.1978, Blaðsíða 16

Dagblaðið - 19.08.1978, Blaðsíða 16
16 DAGBLAÐIÐ. LAUGARDAGUR 19. ÁGÚST 1978. „Verzlunarlýðurinn að honum óð, ofstopafullur og móðs” — Spjallað við Skúla Magnússon um gömul, söguleg hús í Keflavík Það var hann Tugason tyrrinn og grár, tók hann á Bátsendum fisk. Bændunum veitir hann brennivinstár og býður þeim inn fyrir „disk”. „Svo hefst kvæði Grims Thomsens Bátsendapundarinn, en þar greinir frá viðureign Skúla nafna míns landfógeta og danskra einokunarkaupmanna. Skúli kom hingaðsuðureftir frá Bessa- stöðum að hirta Dani, kaupmenn og verzlunarlýð,” segir Skúli Magnússon fræðaþulur i Keflavík okkur Dag- blaðsmönnum. En þar áttum við leið um rigningardag einn fyrir skömmu, að fræðast af Skúla um gamlar sögu- legar byggingar i bænum. ,,....og búðina ruddi hann skjótt" Og Skúli heldur áfram: „Eins og kvæði Gríms ber með sér varð Suður- nesjamönnum lítill akkur i viðskiptum við einokunarkaupmenn: „En reizlan var bogin og lóðið var lakt, og létt reyndist allt, sem hún vó.” Ekki fengu vikinni 1412 en um það bil segir fyrst frá Keflavik í heimildum. Þó má telja vist að verzlun hafi hafizt nokkru fyrr og er því Keflavík með elztu verzlunarstöðum á landinu sem enn eru við lýði. Annars áttust Hansamenn, þ.e.. Þjóðverjar og Englendingar, löngum við, kom til átaka millum þeirra um verzlunina hér á Suðurnesjum. Lauk viðureign þeirra með sigri Hansa- manna og héldu þeir verzluninni þar til veldi Dana á úthöfunum óx svo að þeir treystust sjálfir til þess að taka verzlunina i eigin hendur 1602 þá er einokun komst á. Hélzt svo til 1787 að verzlun var gefin frjáls öllum þegnum Danakonungs. Engar minjar finnast hér um kring frá þessum tima, þær elztu eru reynd- ar frá síðustu öld, verzlunarhús danskra kaupmanna og þá helzt Duus. En danskir kaupmenn voru löngum rikjandi í viðskiptum hérlendis, þrátt fyrir að einokun lyki, fjármagnið var þeirra.” hinum megin við götuna, i líkum stíl og Gamla-Búð? „Þetta er svokallað Bryggjuhús en þar fyrir neðan var bryggja Duus- verzlunar. Húsiðer reist 1877 sem lag- er og geymsluhús Duus. Þar var komið fyrir ull, hún tæfð og kornmat. Allt var þetta hift inn í húsið upp af bryggjunni, sem nú er að mestu leyti horfin. I húsi þessu hélt Duus jólatrés- skemmtanir, þangað var öllum börn-' um i plássinu boðið, en epli etin úr tunnum. Á húsinu var einnig flaggað þá er menn skyldu mæta til þess að breiða og þurrka saltfiskinn. Síðar eignaðist Keflavík h/f fisk- verkunarfyrirtæki, húsið og nýtir nú í þágu sjávarútvegs. í eigu Duus var þaðallttil 1920. Meðan deilt var um húsverndun grotnaði „menningarverð- mætið" niður Hér skammt frá stóð hús nokkurt Skúli Magnússon Iræðaþulur I Keflavfk, grúskari m.m., sögumaður okkar I þessari blaðagrein, undir húsvegg Ungós hins landskunna. DB-mynd Bjarnleifur. Tvö elztu húsin I Keflavlk, þau Gamla-Búð og Bryggjuhúsið. Minnisvarðar voldugrar Duus-verzlunar, þess tlma þá er danskir kaupmenn réðu lögum og lofum I fslenzku viðskiptalffi. Hið fornfræga Ungó I Keflavik, fyrrum áfengis- og tóbakssölubúð, siðar krambúð þá leikhús og dansstaður. Þar munu leikararnir Gunnar Eyjólfsson og Helgi Skúlason hafa átt sin fyrstu spor á fjölunum. Suðurnesjamenn því mikið fyrir ull sína eða fiska af Ijóðinu að dæma. En Skúli fógeti vildi rétta hlut fátækra suður með sjó gagnvart girugu kaupmannavaldi. Svo segir af viðureign hans við Dani I kvæðinu: „Af pundara snögglega leysti hann lóð og lýsti það konungsins góðz. Verzlunarlýðurinn að honum óð, of- stopafullur og móðs.... Hann varðist með lóðinu og vó eigi lagt, en vel útilátið og fljótt, svo búðsetuliðið varð bráðlega spakt, og búðina ruddi hann skjótt.” Að lokum segir um fógetann:.af Miðnesi reið ekki fógetinn fyr en fátækra hluta gat rétt.” Þetta gerðist á Básendum var það ekki Skúli? „Jú, það er rétt, eins og nafn kvæðisins ber reyndar með sér. Básendar eða Bátsendar en svo nefndist verzlunarstaðurinn einnig, lagðist af sem slíkur eftir svonefnt Básendaflóð 1799. En þá brotnuðu verzlunarhús öll I veðurofsa er sjór flæddi á land.” Náttúruöflin hafa þá ekki síður verið Básendakaupmönnum reið en Skúli fógeti? „Já, það má nú kannski segja það. En sumir hvcrjir kaupmennirnir fengu þó aldrei sina refsingu. Ástæðan fyrir þvi að ég vitnaði í Básendapundarann hans Grims er einmitt sú, að hann á ekki siður við um Keflavíkur kaupmenn.” Enskir höndlarar, Hansakaupmenn og danskir einokarar Hvenær var annars byrjað að verzla í Keflavík? „Fyrst er getið Hansakaupmanna i Og börnin í plássinu borðuðu jólaeplin úr tunnum Duus Blaðamaður og Ijósmyndari halda nú á vettvang með Skúla að virða fyrir sér hin öldnu verzlunarhús, staðsett I flæðarmálinu norður undir Hólms- bergi við Keflavík. Fyrst verður á vegi okkar svenefnd Gamla-Búð. Hve gamalt er hús þetta og I hvaða tilgangi varð það reist, Skúli? „Gamla-Búð er elzta húsið í bænum, reist 1871 á vegum H. P. Duus, danskrar kaupmannafjölskyldu. Hlaðan gamla 1 Keflavik. Sú mun brátt, þrátt fyrir sannað menningar- sögulegt gildi, ef ekkert verður að gert, verða ryði og fúa jafnt sem ill- gresi að bráð. Duus var með verzlun hér i Keflavík allt frá 1848 til 1920, I Reykjavik verzluðu þeir allt til 1930.1 fyrstu eða fram til aldamóta var það nýtt sem verzlunarhús, krambúð upp á gamla móðinn, upp frá þvi hefur það verið lager og geymsla. Nema vað eitthvað mun hafa verið verzlað þar á kreppuárunum.” Hvaða hús er svo þetta hérna allt til ársins 1965 sem, til þess tíma, var langelzta húsið i bænum, svo nefnt Gamla Duus-hús, reist 1766. Það var rifið.” Var hér ekki um ótrúlega skamm- sýni að ræða? „Jú, það má nú segja, en slíkt vill nú alltof oft brenna við. Það er reynd- ar fyrst og fremst undir eigendum við- komandi húsa komið hvað um þau verður. Hér í bæ deildu menn t.d. lengi og hart um hvað gera skyldi við hús Stjána blá, lítið snoturt sjómanns- hús. Meðan deilt var um hvort vernda skyldi húsið eða rifa, grotnaði það niður og var að lokum rifið fyrir 2 til ? árum.” Ungó, hús víns ogásta, stjórnmála og líkamsræktar Eitt er það hús hér í Keflavik sem flestir landsmenn munu þekkja, þó ekki sé nema af afspurn, Ungó, er það * ekki hér skammtfrá? „Jú, ekki ber á öðru, enn stendur Ungó, og enn hoppa menn og skoppa um gólfin þar, ekki þó í dansi eins og til skamms tíma, því nú er þetta leikfimihús. Þó Ungó sé ekki jafnaldri Gömlu-Búðar og Bryggjuhússins, en það er reist 1888, þá á það þó öllu lit- ríkari sögu. En þar hefur bæði, á mis- jöfnum tíma þó, verið verzlað með á- fengi og stúkufundir haldnir. Að sjálf- sögðu var Ungó. i fyrstu. í eigu Duus, eins og flest hér i plássinu, segja má að Duus hafi átt Keflavík. Frá 1888 til 1896 var þar krambúð verzlunarinnar undir stjórn Ólafs Norðfjörðs og hún því stundum nefnd Norðfjörðs- verzlun. Ólafur nokkur Ólafsson keypti síðan húsið og rak þar áfengis- og tóbaksverzlun. Ekki var það nú samt lengi og brátt tók Duus við á nýjan leik. Það er svo vorið 1920 að Ung mennafélag Keflavikurhrepps, eins og 1 það hét nú þá, kaupir húsið fyrir starf- semi sína. Hefur það síðan verið í eign þess félags. Var þar margt brallað, jafnt efnt til leiksýninga sem stúkufunda- og framboðs. Var þá oft hart deill og hnefarétturinn stundum látinn skera úr í pólitiskum deilu- málum. Hér komu Ólafur Thors, Guðmundur í„ Emil Jónsson, Sigfús Sigurhjartarson og fleiri, landskunnir menn, ekki voru spöruð raddböndin, en pólitiskir andstæðingar látnir heyra það.” Tvö hús — eitt dæmi Þegar við höfum virt fyrir okkur Ungó. er þá nokkuð fleira merkilegt að sjá hér, hvað sögulegum byggingum viðvíkur? „Jú, vissulega er hér margt fleira merkilegt að skoða, en það sem mig myndi langa til að sýna ykkur svona í lokin eru tvö hús, bæði gömul, annað þó nokkuð eldra. Hús þessi eru skemmtilegur vitnisburður þess hvað gera má þegar menn beita hugviti sínu og tækni til þess að varðveita það sem gamalt er og hefur menningarsögulegt gildi, annars vegar, hins vegar hvað gerist þegar slik verðmæti eru virt að vettugi og látin grotna niður. Annað húsið er gamalt ibúðarhús, byggt nokkuð fyrir aldamót kallað Eldhús, í því er enn búið, og það hið snyrtilegasta. Hitt er gömul hlaða, nú nær að hruni komin, byggð einhvern- tíma á árunum 1915 til ’20. Merkileg sakir sérstæðs byggingarlags.” Við kveðjum Skúla að lokum og horfum eftir honum er hann gengur hugsi milli aldargamalla verzlunar- húsa Duus. Af fúnum fjölum þeirra má lesa sögu liðinna kynslóða, hvar þau standa i suðvestanvindum og sævarroki Suðurnesja. -JÁ. Lldhúsið eins og það mun heita, þetta snotra hús i Keflavfkinni, steinsnar frá gamla Ungó. Þar munu útihlóðir Keflavfkurkaupmanns, Duus, hafa staðið f fyrnd- inni. Þó hús þetta sé nærri aldargamalt er það svo sannarlega til fyrirmyndar mörgum nýrri hvað útlit og allan frágang snertir.

x

Dagblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Dagblaðið
https://timarit.is/publication/260

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.