Dagblaðið - 08.01.1979, Side 13

DAGBLAÐIÐ. MÁNUDAGUR 8. JANÚAR 1979.
13
„frjAslh ygg ja OG ALRÆÐISHYGG JA"
EFTIR ÓLAF BJÖRNSSON.
Aknanna bókafólagifl, 259 bls.
Þótt nokkuð sé um liðið síðan bók
Ólafs Björnssonar Frjálshyggja og al-
rasðishyggja kom út er engin goðgá að
ritdæma hana núna því að höfundur
tekur til umfjöllunar vandamál sem
vesturlandabúar hafa glimt við um
langt skeið.
Ólafur leitast við að skilgreina hug-
tök á borð við kapítalisma, sósialisma,
frelsi og lýðræði, og rekur þar að lút-
andi kenningar ýmissa þekktra hag- og
heimspekinga frá Plató til vorra daga.
Á bókarkápu stendur, að bókin sé
„ ... hiutlæg skilgreining á tveim
meginstefnum stjórnmálanna fyrr og
siðar ...”. Ég efast um, að Ólafi sé
nokkur þægð i þessum orðum, því
Ijóst er af lestri bókarinnar að hún er
boðunarrit, höfundur ver svonefnda
frjálshyggju og andæfir alræðis-
hyggju.
Popper sem véf rétt
Alræðishyggju skilgreinir Ólafur
þannig: „Orðið alræðishyggja er þýð-
ing á enska orðinu totalitarianism.
Með því er átt við þjóðskipulag, þar
sem öllum meginþáttum þjóðfélagsins
er stjómað samkvæmt forskrift vald-
hafa hverjir sem þeir eru”. (bls. 20).
Frjálshyggja merkir aftur á móti þá
stjórnmálastefnu, sem setur frelsi ein-
staklingsins ofar öðrum gildum.
Ólafur ver drjúgum hluta bókarinnar
til að rekja það, sem hann kallar sögu
frjáls- og alræðishyggju. Hann notar
bók Karls Popper, The open Society
and its Enemies sem einhvers konar
véfrétt um þau mál, en í þeirri bók eru
Plató, Hegel og Marx taldir óvinir
hins opna þjóðfélags og þar af leiðandi
frjálshyggjunnar. Framsetning Popp-
ers á kenningum Hegels hefur
verið ákaft gagnrýnd af Hegelsérfræð-
ingum. Hefur Popper óbeint játað í
nýlegum eftirmála að The open
Society .að Hegeltúlkun sín sé ekki
upp á marga fiska.
Hege! og ofbeldi
Popper heldut þvi t.d. ranglega
fram, Marx hafi tekið meintar hug-
myndir sínar um forsagnagildi félags-
vísindalegra kenninga frá Hegel.
Hegel taldi menn ekki einu sinni færa
um að skilja samtíð sína til fulls, for-
’tíðina eina gætu þeir skilið til nokkurr-
ar hlítar: „Viskuuglan flýgur ekki fyrr
en rökkva tekur” (úr inngangi að
Heimspeki réttarins).
Þeir Popper og Ólafur væna Hegel
um ofbeldisdýrkun, en hvernig kemur
það heim og saman við þá staðreynd,
að Hegel snerist gegn frönsku stjórn-
byltingunni vegna viðbjóðs á ógnar-
stjórn Jakobína (sjá J. Habermas:
Theorie und Praxis)? Habermas telur
einskæran barnaskap að gera jafn-
margþættan hugsuð og Hegel að full-
trúa einhverrar ákveðinnar stjómmála-
stefnu og bendir á, að menn telji Hegel
ýmist ármann ihaldsstefnu, róttækni
eða jafnvel frjálslyndisstefnu! Það er
athyglisvert, aö einn af upphafsmönn-
um breska sósiallíberalismans, T.H.
Green, var hegelsinni.
Það er nokkuð Ijóst, að Hegel var
alla sína tíð fylgjandi stjórnarskrár-
bundnu konungsveldi, andstætt geð-
þóttaræði Prússakonungs, og telja
margir Hegel einn af frumkvöðlum
réttarríkisins.
Bolsjevík-
gyðinglegt
Umrætt rit Poppers virðist eina
heimild Ólafs um kenningar Hegels og
geta það varla talist vísindaleg vinnu-
brögð að nota eina bók sem nokkurs
konar bibliu og vitna hvergi í frum-
heimildir. Þess skal getið að Walter
Kaufman telur flestar Hegeltilvitnanir
Poppers misþýðingar, teknar út úr
samhengi (Sjá W. Kaufman: From
Shakespeare to Existentialism).
Ólafur telur nasisma, fasisma, og
kommúnisma greinar á sama meiði al-
ræðishyggjunnar, og er Hegel ræflin-
um kennt um allt saman.
Ekkert bendir til að Hegel hafi haft
Ölafur Björnsson, prófessor.
bein áhrif á nasista, og fóru þeir háð-
uglegum orðum um kenningar hans.
Dialektik töldu þeir bolsévísk-gyöing-
lega, en Ólafur kennir nasisma við
díalektík. (Ef sú skoðun, að telja
stjórnmál einkennast af baráttu kyn-
þátta er díalektisk, hvað um þá
skoðun, að þau einkennist af baráttu
frjáls- og alræðishyggju?)
Ólafur telur nasisma eiga sögu-
hyggju (historicism) sameiginlega með
kommúnistum, en það ber að telja
vafasamt þar eð nasistar litu á mann-
inn sem náttúrubundna veru, óum-
breytanlega í sögunnar rás, og vart
hafa þeir gert ráð fyrir sögulegum lög-
máium þar eð þeir voru miklir vilja-
hyggjumenn (voluntaristar).
Nasismi og
stalínismi ólíkir
Fyrir utan díalektík og söguhyggju
telur Ólafur heildarhyggju (holism)
sameiginlega öllum alræðissinnum:
„Með heildarhyggju ... er átt við það,
að samfélagið sé lifræn heild sem lúti
svipuðum lögmálum og likami lífveru
...” (bls. 22).
Ekki virðist þó sautjándu aldar
heimspekingnum Tómasi Hobbes hafa
orðið skotaskuld úr þvi að sameina
ómengaða alræðisstefnu og einstakl-
ingshyggju. Það ætti að vera frjáls-
hyggjumönnum alvarlegt umhugsun-
arefni að einn af eftirlætishugsuðum
Mússólínis var pósitívistinn Pareto, en
pósítivismi einkennist m.a. af einstakl-
ings- og smættarhyggju.
Að mínu viti gerir Ólafur alltof
mikið úr því sem líkt er I stjórnarfari
nasista og stalinista. Ólafur talar um
nasista sem e.k. sósíalista, en stað-
reyndir málsins eru þær, að nasistar
töldu sig sérstaka verjendur séreigna-
skipulagsins og lofsungu jafnvel frjálsa
samkeppni! Sósialismi þýddi í þeirra
munni ekkert annað en samstarf at-
vinnurekenda og verkamanna. í bók
sinni Nazismens och Fascismens idéer
segir Herbert Tingsten, að rikisíhlutun
I þýskt efnahagslíf á dögum nasista
hafi verið sist meiri en ríkisihlutun í
breskt efnahagslif I fyrri heimsstyrjöld-
inni. Ríkisafskipti nasista beindust
aðallega að þvi að efla hag nokkurra
stórfyrirtækja, auðhringjum á borð
við Krupp var boðið ókeypis vinnuafl
striðsfanga og úthlutað verksmiðjum i
hernumdum löndum.
Innihaldslítið
frelsisglamur
t hugmyundafræðilegum efnum
áttu nasistar einna mest sameiginlegt
með hefðbundinni ihaldsmennsku, t.d.
slagorðið „stétt með stétt”, andúð á
opinberri velferð, og andjafnaðar-
hyggju. Hægripressa Evrópu, þ.á m.
Morgunblaðið, var mjög höll undir
Hitler framan af, og fylgi sitt fengu
nasistar nær einvörðungi frá íhalds-
sömum og frjálslyndum flokkum.
Ég fæ þvi ekki séð, að greining
stjórnmálahorfa I frjálshyggju og al-
ræðishyggju sé frjórri en hefðbundin
greining i hægri og vinstri stefnu. Mér
virðist frjálshyggja einna helst inni-
haldslitið frelsisglamur. Ef sá maður
einn getur talist frjálshyggjumaður
sem jafnframt er markaðssinni getur
Ólafur rétt eins sleppt hugtakinu
frjálshyggja, því hann kallar markaðs-
hyggju frjálslyndisstefnu (liberalism) I
samræmi við forna málhefð.
Það er einmitt höfuðkenning Ólafs,
að frjálst markaðskerfi sé forsenda
frjálsra þjóðfélagshátta og jafnframt
hagkvæmasta hagkerfi sem völ er á.
Mér finnst Ólafur fara heldur yfir-
borðslega I ýmsa þá gagnrýni sem
fram hefur komið á markaðskerfið.
Hann minnist hvergi á þá skoðun
marxista að markaðskerfið sé engan
veginn hagkvæmt, það gangi í gegnum
efnahagskreppur með vissu millibili,
og þá,sé nýting framleiðslutækja og
vinnuafls I lágmarki.
Einkageiri og
hið opinbera
Ennfremur telja þeir, að í markaðs-
kerfinu myndi atvinnurekendur sam-
stæða valdastétt ásamt æðstu embætt-
ismönnum rikisins og stjórnmála-
mönnum, þannig að út I hött sé að
gera skarpan greinarmun á einkageira
efnahagslífsins og hinu opinbera. Að
mati Ólafs fara frelsi og sósíalismi ekki
saman. Sósialismi sé aðeins mögulegur
með áætlunarbúskap og áætlunarbú-
skapur sé óframkvæmanlegur án al-
ræðis. Þessi kenning er frá Friedrich
von Hayek komin, og leiðir hann að
skoðun sinni athyglisverð rök.
Vegna rúmleysis hef ég aðeins
drepið á nokkur helstu atriðin I bók
Ólafs. Höfundur kemur víða við og er
að ýmsu leyti fræðandi, en endurtekur
sjálfan sig æði oft og tekur yfirborðs-
lega á mörgum málum. En vonandi
verður þessi bók til að opna augu
manna fyrir þeirri staðreynd, að
stjórnmál eru ekki bara Krafla, Vimmi
og vísitalan.
S.S.
GREIÐENDUR
vinsamlega veitið ef tirfarandi
erindi athygli:
stuöliö þér aö hagkvæmni i opin-
berum rekstri og firriö yður
óþarfa tímaeyóslu.
RÍKISSKATTSTJÓRI
Frestur til aö skila launamiöum
rennur út þann 19. janúar.
Þaö eru tilmæli embættisins til
yóar, aö þér ritið allar upplýsingar
rétt og greinilega á miöana og
vandið frágang þeirra. Meö því