Vísbending - 17.06.1995, Blaðsíða 8

Samkeppnin er hinn ósýnilegi löggjafi í
sérhverju atvinnufrjálsu mannfélagi, er leggur
lag á varning manna ... Hún lœtur sjálfselsk-
una ráða gjörðum sínum fyrst í stað, því sam-
keppnin er frjálslynd, hún er frelsið sjálft, en
hún tekur þó í taumana, í eintóma frelsis-
tauma, og leiðir sjálfselskuna nauðuga viljuga
til að líta á almenningshag og vinna fyrir al-
mennings gagn ... Samkeppnin metur starfa á
móti starfa, þjónustu gegn þjónustu, hlut við
hlut, vöru við vöru. Samkeppnin raðar mönn-
um niður í atvinnuvegina og fer sem nœst um
að mátulega margir séu að staðaldri í hverj-
um þeirra ... hún sér um að allt sé til er hverr
girnist og getur keypt. Hún virðir hvern hlut
til verðs og lœtur sér umhugað um að allir fái
keypt við sem bestu verði, og hún fœr komið
því svo fyrir að menn fái margar þarfir sínar
bœttar og enn fleiri óskir sínar fylltar nálega
gefms ... hún etur viti gegn viti, kunnáttu gegn
kunnáttu, sérplœgni gegn sérplœgni, og lætur
hið illa beygja sjálft og brjóta odd af oflœti
sínu.
Samkeppni af þessum tagi var næsta
óþekkt á íslandi á síðustu öld, enda landið rétt
að brjótast undan vetri dönsku einokunarinnar.
Hérlendis hefur frelsi og samkeppni ávallt
verið tengd frumskógarlögmálum eða útúr-
snúningi á þróunarkenningu Darwins um að sá
hæfasti muni lifa af, sem útleggst þannig að sá
grimmasti og siðlausasti svínbeygi aðra. Eða
þá menn hafa álitið samkeppni sóun á kröftum
manna sem ættu að vinna saman. Þessarar
ótrúar hefur gætt mjög á þessari öld, en sú
tilhneiging hefur verið rík að skipuleggja
atvinnuvegi og skipta þeim upp á milli aðila,
oft eftir einhverju flokkamynstri. Hugmyndin
var sú að allir hefðu sitt og öngvir þyrftu að
berjast um sitt lifibrauð. Sönn samkeppni er
hins vegar ómissandi í markaðsþjóðfélagi og
veldur hins vegar því að enginn fær beitt valdi
sínu til kúgunar, seljendur keppa um kaupend-
ur og öfugt. Þannig fæst rétt markaðsverð m.v.
framboð og eftirspurn. Frelsi neytenda til að
velja og frelsi framleiðenda til að framleiða
getur af sér samkeppni, neyðir menn, hvort
sem þeim líkar betur eða verr, til að reyna að
fullnægja þörfum náunga sinna betur og ódýr-
ar en keppinautar þeirra. Sé þetta frelsi skert
með valdboði og mismunun yfirvalda eða
markaðsvaldi einkaaðila, t.d. hindrun á að-
gangi samkeppnisaðila, hefur sérgæskan
fengið rúm til athafna og þröngvar kosti
manna. Frelsi og samkeppni beita því eigin-
hagsmunum fyrir vagn almannaheilla, og við
slíkar aðstæður getur löggjafinn haft það
ætlunarverk eitt að verja eingöngu og vernda
meðfœdd réttindi manna fyrir árásum ann-
arra, en láta frjálsrœði ráða utan sem innan.
Arfleifð Arnljóts og fræða hans
Hér hefur grundvallarhugsun hagfræðinnar
verið til umræðu og vonandi hafa útleggingar
Arnljóts komisl til skila í meðförum þess
blekbera sem hér á heldur. Stiklað hefur verið
á stóru og aðeins fyrri hluti bókarinnar verið
tekinn fyrir, en seinni hlutinn er þó ekki
ómerkari en sá fyrri. Þar er t.d. fjallað um verð
og verðlag, peninga og nánar um auðinn. Bók-
inni var ætlað að kynna (kenna) Islendingum
nýja hugsun, en þjóðin drattaðist þá með langa
hefð einræði og einokunar. Hjá Arnljóti Ilæðir
Um verslun
Sökum millígöngu peninganna geta menn
alveg ókunnir tekið sem höndum saman til
viðskipta í Ijarlægum löndum; hvor peirra gerir
öðrum greiða, hvor veitir öðrum hjálp og lið-
sinni, og hvor þeírra fullnægir annars þörf, og
það alveg án þess að nokkur prestur komi til
og minni á kærleiksskylduna til náungans. Fyrir
tilhjálp peninganna bindur verslunin saman til
vinsamlegra viðskipta ólíkustu trúarflokka og
ólíkustu menn, er hafa sterka óvild og enda
fyririitning eður hinn mesta ímugust og óþokka
hvor á öðrum, og er annars mundu hliðra sér
hjá að gegna presti sínum til að elska þessa
óvini sína. ...
Verslunin reiðir þér út í hönd og ummæla-
laust, og hún tekur að sér fyrir þig að eiga eftir-
kaupin við hinn Ijariæga, hinn ókunna, hinn
ófædda mann einhversstaðar á hnettinum.
Sannarlega undraverður er þessi viðskiptavefur
manna er við köllum verslun, en jafnframt að-
dáanlegur, með því að hún flytur jafnvel hinum
afskekktasta afdalabúa fullnægingu þarfa
sinna með svo margfalt betra verði en hann
sjáfur gæti, Verslunin afstýrir hungri og hallæri,
hún aftrar striði og styrjöldum, verisunin heftir
hatur og hefndargirni, hun bægir heift og reiði;
verslunin lægir ofsa og yfirgang, hún sefar
ofstopa og ofdramb; verslunin ber sáttarorð
milli sundurþykkra, vinarorð milli vígbúinna
óvna, Verslunin er sigurgyðja friöar og fasætíar.
hagfræðin fram hrein og tær og öll grund-
vallarlögmál verða auðsæ í þeirri elfu, enda
hefur hann gott vald á íslensku máli. Bókin er
einnig merkileg fyrir það að höfundur leiðir
íslenskuna inn á nýtt fræðasvið og auðgar
málið með mörgum nýyrðum auk þess að nota
gömul kjarnyrði. Það l'innst engin sletta eða
erlend misbrúkun í skrifunt Arnljóts, málfar
allt sem fornkappar væru að ræða um hag-
fræði sín á milli.
Af lögfræðingum og
hagfræðingum
Lögfræðingarnir kenna, að eignarrótturinn sem
og hver annar mannróttur, só gefinn, settur og
tiltekinn í og með landslögum. Þeir kenna því
að landslögin skapi og úthluti mönnum réttind-
ín, og viðurkenna einungis, að hjá mannínum
sjálfum sé aðeins hæfileiki tíl róttinda, en eigi
réttindin sjálf, fyrr en lögin komu til sögunnar og
skömmtuðu honum þau úr hnefa sínum. Eftir
kenning þessari verður þá allur mannróttur og
mannfrelsi eintómar lagasetningar, og því ein-
berar mannasetníngar, þvi' öll landslög eru
mannaverk.
Auðfræðingar álíta nu kenning þessa eigi
aðeins ranga, heldur og hættulega villukenn-
ingu, ef henni er framfylgt stöðugt í lög-
gjöfinni.., Mannrétturinn, en hann er hér híð
sama sem mannfrelsið, er jafngamát mann-
inum, og maðurinn er eflaust til á undan lands-
lögunum. Landslögín eiga að vernda mann-
réttinn og friðhelga hann. En eigi geta lands-
lögin raskað mannróttinum né rýrt mannfrelsið,
nema með því eina móti; aö lögleiða rangindi
og ránskap og löghelga ofrelsi og ólög.
Ritið fékk góðar viðtökur á sínum tíma, en
hins vegar liðu 108 ár á milli fyrstu (1880) og
annarrar útgáfu (1988), og gekk margt á á
þessari rúmu öld. Klassísk hagfræði, þ.e. hug-
nryndir um frelsi og sjálfstýringu sem Arn-
ljótur lýsir, sótti mjög á undir lok síðustu aldar
og í byrjun þessarar, en þá hóf ísland að iðn-
væðast af miklum móð. Þá kom önnur hug-
myndafræði um miðstýringu og sameign hing-
að til lands sem féll svo ljómandi vel að
hefðum landsins um höft og hömlur til vemd-
ar landsins gagni og nauðsynjum. Einnig fór
heimskreppan mjög illa með Island sem var
geysilega háð útflutningi og þegnar sem svelta
hafa takmarkaða trú á sjálfvirkni til að lagfæra
hlutina. Þetta þrennt lagðist á eitt, gömul
afturhaldssemi, sameignarstefna og tíma-
bundnir erfiðleikar, og ísland færðist frá þeirri
frjálslyndu stefnu sem Arnljótur og fleiri
höfðu markað. Afleiðingin varð hagkerfi
hamla og pólitískrar ofstjómunar sem við
erum rétt á síðustu árum að brjótast undan.
Hafi landsmenn verið fáfróðir eða fordóma-
fullir gagnvart frelsi á síðustu öld voru þeir
litlu fróðari 1950 þegar íslenskt hagkerfi var
að komast í þrot vegna haftabúskapar. Hvað
sem því líður er ekki hægt að ásaka Arnljót
um að hafa ekki skýrt málin fyrir þjóð sinni,
heldur var það hún sem vildi ekki hlusta. Ef
alþingismenn hefðu haft Auðfræði á borðum
sínum við afgreiðslu mála á þessari öld hefði
mörgu verið á annan veg háttað. Hugmyndir
Arnljóts um frelsi og mannréttindi eru í sókn á
fslandi í dag sem og í heiminum öllum. Á 120
árum hafa útleggingar hans látið lítið á sjá.
Arnljótur gæti staðið í pontu á Alþingi í dag
og deilt við þingmenn um sömu grundvallar-
atriðin og fyrr á tíð, frelsi og mannréttindi. Sú
fáfræði sem Arnljótur barðist gegn virðist enn
lifa góðu lífi, og í dag yrði hann sagður boða
nýfrjálshyggju.
Það er kominn tími til að Arnljóti sé skipað
á þann sess sem hann á skilið í íslenskri sögu
og sé viðurkenndur sem lullgildur hagfræð-
ingur og hugsuður. Nú á tíð er umfjöllun um
hann fremur hrokafull. Hann er sagður prestur
sem gutlaði í hagfræði og gekk bara furðuvel
miðað við hvað landsmenn voru fávísir á
síðustu öld. Þetta er alrangt. Arnljótur lærði
hagfræði í fjögur ár (1851 -55) í Kaupmanna-
hafnarháskóla og dvaldi síðan ytra í fimm ár
til viðbótar. Hann var þvf menntaður hagfræð-
ingur, þó hann hefði ekki einhverja stimplaða
pappíra upp á það sem nútímamenn virðast
taka yfir flest annað. Það sem meira er, hann
starfaði sem fræðimaður á sviði efnahgsmála
allt sitt líf, enda var hugsun og lífsstarf öll á
því sviði. Hann gerðist hins vegar prestur til
þess að framfleyta sér og fjölskyldu sinni, því
hann gat ekki lifað af menntun sinni hérlendis,
og guðfræði lærði hann aðeins í tvö ár. Þannig
var Arnljótur fyrst og fremst hagfræðingur, og
afrakstur fræðistarfa hans er þó nokkur að
vöxtum, fjöldi ritgerða og greina. Gáfur og
menntun Arnljóts koma vel fram í riti hans um
auðfræði og sú bók er, að öðrum ritum nútíma
hagspekinga ólöstuðum, eitt það besta sem
hefur verið ritað um hagfræði á íslenska
tungu. Bókin er sígilt verk og ætti að vera
skyldulesning hvers nema f hag- og viðskipta-
fræði sem ómissandi kennslubók um hag-
fræði, en einnig væri hægt að fórna miklu fyr-
ir eitthvað af ritstíl séra Arnljóts.
8
VÍSBENDING