Vísbending - 17.06.1995, Blaðsíða 7

gagnkvæmum nytjum og sjálfkrafa hætti án
þess að eitthvert yfirvald þurfi að hafa af því
afskipti nema að öðru leyti en því að hindra að
réttur einhvers sé brotinn, þ.e. eignarréttindi
vanvirt.
Allt frá Þjóðveldisöld hafa landsmenn ver-
ið mikiir áhugamenn um lögfræði og ná-
kvæmir um lagaleg formsatriði. Þetta skín í
gegn um endalausar málaþrætur embættis-
manna á fyrri öldum, en einnig af baráttu
helstu þjóðhetja landsins. Jón Sigurðsson
forseti notaði Gamla sáttmála, sjálfstæðisafsal
íslendinga frá Sturlungaöld, til að rökstyðja
aðskilnað íslands og Danmerkur. Jón Arason
studdist við iagaheimildir úr kristnirétli er
hann hertók Skálholt og flutti Martein Skál-
holtsbiskup með sér í böndum til Hóla. Þó
mikið gengi á í baráttu Jóns Arasonar braut
hann aidrei þau lög sem dugað hefði til dóms
fyrir íslenskum dómstóli, en missti þess í stað
höfuðið án dóms og laga. Þessi ástrfða fyrir
iögum og formsatriðum var einnig sérlega
áberandi í hagkerfi landsins, þar sem allt var
skipulagt og ákveðið, verðlag, laun, atvinna
og verslun. Landsmenn skráðu verð sem lög í
bækur sínar (Jónsbók 1282) og í sumum
tilvikum var sama verð í gildi í allt að því 600
ár, og 1492 var það í lög sett (Píningsdómur)
að allir yrðu að stunda landbúnaðarstörf a
íslandi. Alþingi tók þessar ákvarðanir væntan-
lega til þess að vernda þjóðarhag eftir mati
þess tíma, en stefnan bóndi er bústóipi og bú
landsiolpi leiddi aðgerðir manna á fyrri öld-
um. Kannski vegna þess að þeir sem réðu
voru sjálfir bændur, en líklega helst vegna
þess að þeir stóðu í þeirri góðu trú að þeir
væru að gera rétt. Sá lagavefur sem var riðinn
í kringum hagkerfi landsins fyrr á öldum varð
til þess að atvinnuhættir stóðu í stað í nær
1000 ár. Hefði hagkerfið fengið að þróast tneð
frjálsum hætti hefði það þegar leitað til auk-
innar hagsældar, með sjávarútvegi, þéttbýlis-
myndun. verslun og þjónustu. Það frelsi hefði
lfklega skilað bændum betri kjörum þegar til
lengri tíma var litið. En um hugarfar alþingis-
manna á sinni tíð hafði Arnljótur þessi orð:
Þessum mönnum kemur sannarlega eigi
annað tii hugar, en ... þeir megi eigi aðeins,
heldur séu skyldir til, semfulltrúar þjóðarinn-
ar á löggjafarþingi lslendinga, að skapa og
skipa mannréttindin og skipta þeim svo og
útbýta meðal landsmanna sem öðrum náðar-
gáfum, einmitt eftir því sem að skynsemi
þeirra álítur hentugast eftir heillareglum
þjóðarinnar og landsins.
Skynsemi rnanna kann hins vegar oft að
vera blinduð af fordómum eða fáfræði þannig
að mat ráðamanna getur vart alltaf talist land-
inu til heilla í raun. Frá þessari öld finnast
mýmörg dæmi um það hvernig mat ráða-
manna á þjóðarhag hefur verið til mikillar
óþurftar og tafið fyrir framförum. Forsjár-
hyggjan, sem hefur svo ríka hefð á Alþingi, er
helsti andstæðingur auðsköpunar og þýðir að
óskir almúga séu lítilsviitar og kallaðar fánýti
eða vangá með föðurlegum ákvörðunum fárra
útvaldra. Deila Arnljóts við hinar tvær ráðandi
menntastéttir þess tfma. guðlræðinga og lög-
fræðinga, stóð um það hvort þjóðfélagið fengi
að þróast á sjúlfstæðan hátt á sínum cigin for-
sendum eða væri þvingað í þá átt sem ein-
hverjir leldu besta. Orðið forsjú á bæði við um
andleg og hagræn el'ni, en Arnljótur (sem þó
sjálfur var prestur) krefst trúfrelsis í bók sinni.
Fyrir hvern og einn einstakling giltu einkunn-
arorðin, frelsi, ábyrgð, réttlæti og ekkert mátti
stöðva leið mannsins til framfara. Þetta gætu
nítjándu aldar menn kallað áferðarfagran
heilaspuna úr auðfræðingum að sögn Arnljóts,
en tuttugustu aldar menn frjálshyggjukjaftæði
úr hagfræðingum. Á báðum öldum rnyndi
orðalag lfkt og Iteill gjörvals þjóðfélagsins eða
réttur og heill þjóðarinnar notað til að réttlæta
höft og millifærslur, þótt ástæður hefðu
breyst.
Hagur sérhvers, hagur allra
Nú hefur auðfræði og auðfræðingum verið
lýst. Fræðin upphefja girndir og langanir lil
virðingar, og fræðingarnir heimta óheft frelsi
til að svala þessum girndum. Hér spyr enginn
um heildarhagsmuni eða heill þjóðarinnar,
enda ræður sjálfselskan ríkjum. Hvernig getur
mannlíf blómgast við slíkar aðstæður? Eftir
umfjöllun sína um auð og frelsi hefst Arn-
ljótur nú handa við að skýra lögmál auðfræð-
innar og hvernig sjálfselska sérhvers getur
orðið að hag allra:
Manninum er ásköpuð sú þörf, sú fulla
nauðsyn, að skipta við aðra, að vera í félags-
skap, að lifa í niannfélagi ... Orðið viðskipti
grípur í raun réttu yfir öll skipti manna á
vinnu, verkum og hlutum, og nœr yfir öll
samtök, samgöngur og félagsskap, yftr kaup-
skap og verslun ... Undrunarverð má hún
heita. því verslunin hugsar þó um sinn hag,
hún er hagsýn og hagsmunagjörn, hún er, sem
allir vér, eigingjörn og sjálfselsk í auðfrœðis-
legum skilningi en eigi í guðfrœðilégum skiln-
ingi. Og þó er það einmitt samkeppnin í
versluninni. sem og öll frjáls viðskiptakeppni
er fremur öllum stöfnunúm öðrutn í mannlegu
félagi gjörir hag allra að hag sérhvers með
því að hún gjörir yfirburði sérhvers manns að
Um þarfir og langanir
Framfaralöngunin og vaninn skapa jafnan
mannlegar þarfir. Þarfirnar stækka sí og æ:
þær eru framstigular, því að framfaralöng-
unin er móðir þeirra, en vaninn faðir. Þarfirn-
ar eru heimtufrekar, þær krefjast fullnæg-
ingar, og því lengur er vaninn hefur fóstrað
þær, því hortugari og þrálátari verða þær
við manninn. Sá grætur eigi fyrir gull er aldrei
átti. En sá reynir þunga hugraun er átt hefur
góða daga, en missir snögglega allt sitt og
lendir (fátækt og basli. Þetta er náttúrulegt,
því maður er jafnan nkur, löngunin er sár,
og maðurinn sjálfur framförul, því veldur
framfaralöngunin, Manninum er sérhver
missir þungur, því honum er áskapað að
sækja fram til farsældar, en óeðlilegt að láta
hrekjast á hæl frá gæfutakmarkinu. Vér sjá-
um nú að framfaralöngunin er nauðsynleg,
og ómissandi, ef hugur fylgir og hönd
starfssöm; hún er sú meginhvöt i sáiu vorri,
er gjörir hvern oss að manni; hún hrindír
þjóðunum áfram látlaust, og standi hún eigj
við stýrið, þá stendur allt í sama stað, eður
drungi og doði, deyfð og dáðleysi taka við
stjóm, bátnum siær óðar undan, og flýtur
hann viðstöðulaust að eyðibyggðum vfls og
volaðs, eymdar og úrræðaleysis.
framför allra. Og sannarlega, dásamleg er
tiUiögun þessi. þetta lögmál, erforsjónin heflr
sett mönnunum, er og vinnur hvarvetna sigur,
ef mennirnir eigi raska því með óstjórn eða
ólögum.
Viðskipti skapa mannfélagið og leiða sam-
an fólk frá ölluni heimshornum. Hver hugsar
aðeins um sinn eigin hag, en sú sjálfselska
keinur öllum til góða. Það er ekki góðsemi
heldur hagnaðarvon sem fær framleiðendur til
þess að gefa okkur kost á ýtniss konar varn-
ingi, og okkar eigin sjálfelska knýr okkur til
þess að framleiða eitthvað annað til að mæta
þörfum annarra. Eiginhagsmunir leiða til al-
mannaheilla. Þetta lögmál viðskipta sem
Adarn Smith kynnti líklega fyrstur, er sannar-
lega undravert og einfalt, en virðist þó þvælast
fyrir fólki. Landsmenn hafa löngum haft illan
bifur á verslun sem og annarri þjónustu og
álitið hana annars flokk atvinnugrein eða e.k.
alætu þeirra atvinnugreina er skapa raunveru-
legan auð. Álagning hefur verið það sama og
okur í huga margra, enda var ekki sýnt frani á
það að kaupnraður yki verðmæti vörunnar á
nokkurn hátt þó hann handljatlaði hana. Hvort
sent þetta er afleiðing einokunarinnar eða
heftra verslunarhátta í aldaraðir skal ósagt lát-
ið, en fölskvalausrar aðdáunar gætir í skrifunt
Arnljóts er hann skýrir löndunt sínum frá
hinum dásamlegu og undrunarverðu eiginleik-
um verslunar. Hún samlagi krafta rnanna að
ákveðnum verkefnum, þannig að jafnvel menn
uppi í afdal geti unnið með mönnum suður í
löndum við sköpun gæða. Einnig gefur það
færi á sérhæfingu. að hver ntaður geri það sem
hann sé hæfastur til og selji síðan frá sér frarn-
leiðsluvörur sínar til að kaupa neysluyörur í
staðinn. Þetta á ekki aðeins við um einstak-
linga heldur einnig um lönd. En frjáls verslun
um heim allan gerir hverjum einum á jarðar-
kringlunni fært að stunda þann atvinnuveg
sem arðbærastur er á hverjum stað. Frjáis við-
skipti eru því ekki leikur þar sem einhver
græðir og annar tapar. heldur hafa ætíð báðir
aðilar hag af þeim, annars færu þau ekki fram.
Einkunnarorðin: tiagur sérhvers, hagur
allra voru einnig byltingarkennd sannindi á
íslandi í þann tíma, það að allir gætu auðgast á
sama tíma. I hagkerfi þar sent allt stóð óbreytt,
mannfjöldi og verklag, var ekki neinn hag-
vöxtur, og að göntlum skilningi var auður
landsins föst stærð. Ef einhverjum afiaðist fé,
hafði hann sogið það út úr öðrum. Þetta hug-
arfar virðist enn loða við fslenska þjóðarsál.
Samkeppni, hinn ósýnilegi löggjafi
Nú hafa verið sagðar sögur af mikilleik og
dáindi verslunar og viðskipta, sem frelsið get-
ur af sér. Hins vegar virðist kenningin harla
fánýt þegar riðið er í kaupstað og almúgi þarf
að sæta skilmálum kaupmannsins á staðnum
til að koma framleiðsluvörum sínunt út. Er
ekki frelsið í þessum skilningi aðeins réttur
hins sterka til að koma sínum vilja fram?
Þurth landsmenn ekki að fá vernd frú stjórn-
völdunt gegn sjálfselsku og okri kaupmanna
svo þeir verði ekki féflettir?
Satt er það að lqggiafinn á að tryggja
öryggi og réttlæli, en í fullkomnu frelsi á að
vera lögmál sem kernur í veg fyrir að stór-
bokkinn geti kúgað lítilmagnann. Það lögmál
kallast samkeppni og heldur sérgirni í skefj-
um. En gefum Arnljóti orðið:
VÍSBENDING
7