Vísbending - 22.12.2001, Blaðsíða 28

VÍSBENDING
Gleðiefni - og bölvun
Frá upphafi var andstaðan gegn íslands-
banka af tvennum toga. f öðrum flokkn-
um voru þeir gætnu og íhaldssömu, sem
töldu þjóðina reisa sér hurðarás um öxl með
því bruðli og óráðsíu, sem innleidd yrðu í
þjóðlífið með svo stórfelldu innstreymi er-
lends fjármagns. Dr. Jónas Jónassen land-
læknir má teljast dæmigerður talsmaður
fyrir þennan hóp. Þegar alþingismönnum
þótti útséð um það sumarið 1903, að af
stofnun bankans yrði, kvað hann svo að orði
í umræðum á þinginu: „Það er sannarlegt
gleðiefni fyrir íslendinga, að þetta mál er nú
komið í það horf, sem það nú er í. Nú er það
komið fram að þeir menn sem ætluðu sér að
stofna hér banka til þess að geta grætt á því
hafa ekki getað fengið næga peninga til
þess.“ Ennfremur segir Jónassen, „má nærri
geta, hvemig myndi hafa farið, ef þessir
menn hefðu hefðu stofnað banka hér á
landi, það hefði verið sú mesta bölvun fyrir
þetta land....þess vegna held ég, að sú fregn
sem barst hingað upp með síðasta póstskipi
um daginn, að þeir menn munu alls ekki
koma hingað upp í sumar til þess að stofna
hér banka, sé sú gleðilegasta fregn, sem
hugsast gat fyrir þetta land.“
Aðstaða til að
mergsjúga landann
/
Ahinn bóginn voru svo þjóðernissinn-
arnir, sem óttuðust, að hinir erlendu
hluthafar Islandsbanka hefðu aðstöðu til að
mergsjúga landsmenn með óhóflegum arði
af hlutafé sínu. Það reyndist Grýla ein.
Strax á fyrsta l'undi bankaráðs dagana 7. og
9. maí 1904 var enginn hinna þriggja
dönsku fulltrúa mættur á fundinum, og var
það yfírleitt undantekning að nokkur þeirra
mætti á þessa fundi, sem haldnir voru einu
sinni á ári. Fólu þeir þá venjulega ráðherra
eða landritara umboð sitt. Það voru því Is-
lendingar einir, sem tóku ákvarðanir í mál-
efnum bankans, svo sem um arðsúthlutun
og gátu því í rauninni skammtað hluthöfun-
um það sem þeim sýndist. Að vísu gáfu
hlutabréf íslandsbanka á stundum dágóðan
arð, en það var alltaf á valdi íslenskra aðila
að ákvarða hann. Aðeins einu sinni virðast
dönsku fulltrúarnir hafa tekið frumkvæði
um ákvörðun bankaráðs. Var það á auka-
fundi, sem boðaður hafði verið 3. mars
1909, en þá sendu þeir fundinum skeyti
með ósk um að Hannes Hafstein, sem þá
hafði verið felldur frá ráðherradómi, yrði
ráðinn bankastjóri í hið auða sæti Páls
Briems. Var það einróma samþykkt af ís-
lensku fulltrúunum.
Arður og gengi
Arðsúthlutun til hluthafa var yfirleitt
mjög stöðug á bilinu 5,5-6,5 prósent,
en fór niður í 5% 1913 og '14 vegna gjald-
þrots Milljónafélagsins. Frá 1915-19 var út-
hlutaður arður á bilinu 6-12%. Nokkuð seig
á ógæfuhliðina á árunum eftir heimsstyrj-
öldina, bæði vegna aðstæðna á heimsmark-
aði og „síldarkrakksins" 1919, sem gekk
mjög nærri útgerðinni. Til 1925 er þó út-
hlutað 5% arði, nema síðasta árið 4%. Eftir
það er ekki úthlutað arði til hluthafa.
Islandsbanki var frá upphafi skráður á
kauphöllinni í Kaupmannahöfn. Gengi
bréfanna var nokkuð stöðugt fram að
heimsstyrjöldinni en féll nokkuð - niður í 80
- við gjaldþrot Milljónafélagsins. Hins
vegar þaut það upp á styrjaldarárunum og
var í 130 árið 1919. Frá 1922 fór genginu
hnignandi og fór lægst í 17 árið 1927. At-
hyglisvert er að gengi bréfanna hækkaði að
nýju í 40% af nafnverði 1929, en féll síðan
aftur, þannig að við síðustu skráningu þeir-
ra 1. febrúar 1930 er það í 24. En þá var það
orðið heyrinkunnugt í Danmörku að lokun
bankans væri yfirvofandi.
s
Lokun Islandsbanka - nauð-
synleg eða réttmæt?
Var það réttmæt og eðlileg ráðstöfun að
láta koma til lokunar íslandsbanka?
Það varð smám saman hefðbundin skoðun.
T. d. kemst Klemens Tryggvason þannig að
orði um afdrif bankans: „Snemma á árinu
1930 varð íslandsbanki svo að loka vegna
fjárhagsörðugleika. Hafði hann orðið fyrir
miklum töpum, og traust erlendra lánar-
drottna og innstæðueigenda á honum hafði
þorrið til muna. Kom nú til kasta Alþingis að
ráða skjótt fram úr þeim mikla vanda, sem
skapaðist við það, að annar höfuðbanki
landsins, neyddist til að stöðva starfsemi
sína.“ Og prófessor Olafur Bjömsson, sem
skrifaði 75 ára sögu Islandsbanka-Utvegs-
banka, segist hafa sett fram þessa hefð-
bundnu skoðun tvisvar í þeim ritum er hann
lét frá sér fara um þessi mál: I ritinu Þjóðar-
búskapur íslendinga, sem kom út í seinni út-
gáfu árið 1964. og í Afmælisriti Landsbank-
ans árið 1961, þar sem Olafur skrifaði einnig
um þetta tímabil.
En prófessor Olafur hafði við nánari at-
hugun skipt um skoðun, þegar hann skrifaði
sögu Islandsbanka/Útvegsbanka 1981. Þar
bendir hann m. a. á, að „íslensk stjómvöld
höfðu allar götur síðan 1913 haft úrslitaáhrif
á það, hverjir vom ráðnir bankastjórar Is-
Mynd úr afgreiðslusal íslandsbanka.
28