Vísbending - 22.12.2001, Qupperneq 34

VISBENDING
merktur Hóladómkirkju) verið varið til annarra þarfa. Þess
vegna kom ekki annað til greina en að vanþakkláti bændalýð-
urinn í kringum Hóla berði grjót kauplaust til þess að koma
yfir sig nýrri dómkirkju og lærði eitthvað nytsamlegt í leið-
inni.
Vond vertíð
Isveitum Norðurlands varð uppi fótur og fit er konungsbréf-
ið varð opinbert. fslendingum hafði þótt fjarlægðin frá
náðarsól konungs vera nokkuð þægileg, þar sem þeir höfðu
yfirleitt fengið að vera í friði fyrir konunglegum tiltektum.
Tilskipunin hefur örugglega verið talin enn eitt dæmið um
hættulegar afleiðingar af nýjungunum hans Skúla fógeta, sem
vitaskuld voru óráðsía frá upphafi til enda. En það tjáði ekki
að neita konungi. Sæst var á að hver hreppur í Skagafirði og
Húnavatnssýslum sendi tvo menn til Hóla. Vitaskuld völdu
hreppstjórarnir þá menn til fararinnar sem þóttu lakastir í
vinnu og enginn vildi hafa í vist. Eins og segir í vfsu sem var
ort þetta sama vor;
Undrar mig á einum þó vana:
Þeir útvelja Iausgangarana
og allra handa óþjóða grúa
sem upp skulu kirkjuna búa.
A hlaði Hólastaðar fóru því brátt að safnast fyrir lausgang-
arar sem áttu að verða liandlangarar. Flestir þeirra hafa lík-
lega tekið í vörina, eins og þá var landssiður, og spýtt
mórauðum tuggum um leið og þeir virtu fyrir sér staðinn. í
samtímaheimild segir að verkamönnunum hafi þótt þetta
„vond vertíð og erfiðið strangt að grafa og bera grjótið...
Héldu þeir að betra mundi að þjóna á Brimarhólmi." Þeir
fengu hvorki vist né þjónustu á Hólum og voru látnir liggja í
fjárhúsunum þar á staðnum. Væntanlega hefur það verið álit
flestra að þeir hefðu verið dæmdir til betrunarvistar án þess
að hafa brotið af sér.
Raunir kirkjusmiðs
Ef til vill hafði Sabinsky kynnst þegnskylduvinnu á sínum
heimaslóðum, en víst er að hann hafði ákveðnar hug-
myndir um það hvernig lýðurinn ælti að vinna. Hann skipaði
þeim til á þýskuskotinni dönsku, og ef til vill hafa nokkur
bjöguð íslensk orð flotið með. Nú 250 árum síðar er erfitt að
gera sér grein fyrir því hvað gerðist næst. En í bréfi sínu til
yfirvalda segir Sabinsky að mennirnir hafi neitað að hlýða
honum, og er hann gekk harðar á eftir þeim slógu þeir hring
um hann og gerðu sig líklega til þess að lúskra á honum.
Sabinsky komst undan á hlaupum, hinir lögðust niður ein-
hvers staðar í skjóli og héldu væntanlega áfram að tyggja
tóbak.
Sabinsky sá að fleiri bréfaskriftir dugðu lítt. Þótt armar
konungs væru nægilega langir til þess að safna lausgöngurun-
um saman á Hólum, voru hrammar hans of fjarri til þess að
tryggja að þeir berðu grjót fyrir ekkert og án betalnings.
Næstu gerðir Sabinskys báru þess vitni að hann hafði lært ör-
lítið um þjóðarsál Islendinga. Hann opnaði reikning hjá ein-
okunarkaupmanninum á Hofsósi og keypti bæði munntóbak
og brennivfn. Sfðan var búið til hvatningarkerfi. Þeir verka-
menn sem börðu grjót áttu von á glaðningi að kveldi; tóbaks-
tölu og jafnvel brennivínsstaupi. Þá loks fór verkið að
mjakast af stað en gekk hægt, jafnvel þó konungur léti brátt
undan þrábeiðni Sabinskys og sendi fleiri múrarasveina á
staðinn. Kirkjubyggingin átti að taka þrjú ár en tók helmingi
lengri tíma í raun. Sabinsky segir sjálfur í bréfurn sínurn að
samfellt stríðsástand hafi ríkt meðan á þegnskylduvinnunni
stóð; „Eg vildi óska að ég vœri búinn með kirkjuna á morg-
un, og ég skal varast að koma mér í annað eins aftur, og þar
hefur maður ekki ró í sínum eigin beinurn hvorki nótt né dag
... og ég verð að verjast skapraunum úr öllum áttum. “
Arfleið þegnskylduvinnu
Hólakirkja var loks vígð árið 1763, sex árum eftir að
vinna við hana hófst, og var það helmingi lengri tími en
ætlað var. Þá hefur Sabinsky sloppið úr snörunni sem og
verkamennirnir sem voru hjá honum kauplaust. Sá grunur
læðist þó að að Sabinsky hafi tafið fyrir sjálfum sér með
hrokafullri framkomu gagnvart íslendingum almennt. Til að
mynda reit Gísli Magnússon Hólabiskup bréf til danska
kirkjustjórnarráðsins þar sem hann kvartar undan verkstjórn
Sabinskys og framkomu: „Ég lief ekki roð við honum, “ skrif-
ar Gísli, „hann er óráðþægur og á það til að reka mig á dyr
með háði og spotti. “ Ennfremur er heldur ekki fullvíst að
honurn hafi legið á að komast frá Hólum. En þeir tveir, bisk-
up og Sabinsky, sendu tillögu til kirkjustjórnarráðsins um að
nýta þegnskylduvinnuaflið til þess að byggja biskupsbústað
úr steini eftir að kirkjunni var lokið, en þeirri tillögu var
hafnað. Loks eru vísbendingar um að Sabinsky hafi gert fleiri
hluti á Hólum en byggt kirkju. Þeir sem ganga inn í Hóla-
dómkirkju nú sjá barnsleiði múrað inn í einn vegginn í
forkirkjunni. Þar bjó Sabinsky um dóttur srna sem hann átti
með vinnukonu á staðnum 26. október árið 1762. Ritaðar
heimildir eru þó hljóðar um atburði sem tengjast þessari graf-
skrift.
Hvað lausgangarana varðar voru þeir líklega komnir aftur í
sinn fæðingarhrepp nokkru áður en vígslan átti sér stað og
teknir til við sína fyrri lífsbaráttu. Ef til vill hafa einhverjir
þeirra dáið úr ófeiti í Móðuharðindunum 20 árum síðar ásamt
um fimmtungi þjóðarinnar. En víst er að engum þeirra datt
nokkru sinni í hug að berja grjót með handbragði Sabinskys
°g byggja hús úr steini. Það var ekki endilega vegna heimsku
eða þverlyndis þeirra sjálfra. Steinhús hentuðu einfaldlega
ekki íslenskum aðstæðum á þeim tíma. Staðreyndin var ein-
faldlega sú að hús úr torfi og timbri voru hlý, ódýr og héldu
vatni. Þess vegna voru þau byggð hérlendis á fyrri tíð. Kon-
ungur var vélaður til þess að fjármagna byggingu átta stein-
húsa á þessum tíma; fjögurra kirkna, eins fangelsis og þriggja
íbúðarhúsa. Byggingarkostnaður fór langt fram úr áætlun við
öll þeirra. Húsin hripláku og voru geysilega köld á veturna.
Hugmyndafræði íslensku viðreisnarinnar var í mörgu keim-
lík því sem gerist með þróunaraðstoð nú á tímum, þar sem
ætlunin var að flytja tækni frá iðnþróuðum ríkjum til vanþró-
aðra með opinberum fjárfestingum. Það mistókst jafn herfi-
lega hérlendis á átjándu öld og í þriðja heiminum á tuttugustu
öld. En eftir standa samt átta falleg steinhús, þar með talin
Hólakirkja, sem lausgangarar byggðu fyrir tóbakstuggu og
konung sinn.
34