Frjáls verslun - 01.11.1959, Qupperneq 26

ÚR GÖMLUM RITUM
Hvenær varð verzlunin
frjáls?
Eftirfnrandi grein er tekin úr X. árgangi blaðsins Fjallkonunnar (14. febrúar
1893) og er hún eftir Björn Kristjánsson kanpmann og síðar ráðherra. Greinin
lýsir nokkuð ástandinu í verzlunarmálunum eins og það var fyrir aldamótin.
Þrátt fyrir allar framfarirnar, er það ekki enn með öllu óþekkt fyrirbrigði
að verzlunin leggi eins konar átthagafjötra á menn. Og sjálfsagt eru sumir, sem
vildu vera í aðstöðu kaupmanna á fyrri öldum, en neytendur eiga heimtingu á
að engum aðilum haldist slíkt uppi, nú á síðarihluta 20. aldar.
Það er svo stutt síðan verzlunin
hér á landi var talin að vera gefin
frjáls, það er, að öllum þjóðum
var heimilað að reka hér verzlun,
að það mun þykja kynleg og fá-
vizkuleg spurning:
Iivenœr var verzlunin gejin
jrjálsY
Enn þótt leyst væri úr þessari
spurningu eins og næst liggr fyr-
ir, að hún hafi verið gefin frjáls
15. apríl 1854, þá er það ónóg úr-
lausn. Úrlausnin ætti að geta ver-
ið á þá leið, að tiltekið ár hejði
hverjum einstaklingi hinnar ís-
lenzlcu þjóðar verið gejið jrjálsrœði
til þess, að verzla hvar sem hann
vildi.
Er það frelsi fengið?
Nei.
Því fer svo fjarri, að hver lands-
manna hér geti verzlað hvar sem
hann vill, að það mun mega telja
undantekningar, þegar einliverir
geta það, ])ar sem meiri hluti al-
])ýðu er svo háð kaupmönnum, að
einstaklingnum er alls eklci jrjálst
að fara með eyrisvirði af verzlun-
arvöru sinni annað en til þess
kaupmanns, sem hann er, vegna
skulda, siðferðilega eða samnings-
lega skuldbundinn til að verzla
við.
Það getr ekki talizt frjáls verzl-
un, þegar t. d. kaupmaðr lánar
bóndanum eina eða fleiri tunnur
af salti með þeirri skuldbindingu,
að hann skuli reka við hann öll
viðskipti sín næsta ár, jafnvel
skila(!) sér ákveðinni lísipunda
tölu úr hverri salttunnu. Saltið
er þó sannarlega ekki rétthærri
verzlunarvara enn aðrar vörur,
þvert á móti einhver hin verð-
minsta vara, sem flutt er til
landsins. Enn þrátt fyrir það
munu slíkir samningar enn þá um
hönd hafðir hér um slóðir.
Og það getr heldr ekki talizt
frjáls verzlun, þegar sjávarbónd-
inn t. d. verðr að taka sér króka-
leið til þess að geta komizt með
í poka, svo enginn sjái, þó ekki
sé nema 1 lísipund af saltfiski til
annars kaupmanns enn hann sið-
ferðilega eða samningslega er
skuldbundinn til að verzla við,
verðr jafnvel að fela það í rúminu
sínu, af ótta fyrir að lísipundið
verði tekið með valdi á löglegan
eða ólöglegan hátt o. s. frv.
Slík dæmi má sjá hér árlega.
1 hverju er þá hið fengna verzl-
unarfrelsi fólgið?
Það er fólgið í því, að verzlun-
in geti einhverntíma orðið frjáls,
cj annaðlivort þjóðm sjálj lcann
að verða svo þroskuð, að siíta af
sér verzlunar-lánshnapphelduna,
eða kaupmenn þeir, sem pening-
una haja og því fœrastir eru um
að halda alþýðunni í lánssúpunni,
kynnu að komast að þeirri niðr-
stöðu, að þeir geti haft eins milc-
inn hag af verzlun sinni og nú, og
jafmnikla verzlun, þótt verzlunin
vœri jrjáls.
Er það líklegt, að hinir auðugri
kaupmenn hætti við lánsverzlun-
ina?
Það er nokkuð vafasamt.
Þeir munu ef til vill seint kom-
ast að þeirri niðrstöðu, að þeir
hafi sér trygg eins mikil viðskifti
og þeir liafa nú, ef þeir hætta að
lána — sem er ástæðulaust — og
enn síðr sjá fram á sama haginn
af frjálsri verzlun sem Iánsverzl-
uninni.
Er það ekki ginnandi fyrir fjáð-
an kaupmann, að lána ef til vill
í ár eða 1 ár t. d. eitt sykr-
pund sem kostar þá 40 aura, enn
sem kostar á móti borgun út í
hönd aðeins 25 aura? 60% árs-
vextir er alllaglegr gróði enda þótt
af þeim kynni að tapast alt að
10%. Og er ekki munr á, að fá
120 aura fyrir eitt pund af kaffi,
þó það sé lánað eitt ár, enn 82
aura ef það er borgað þegar. Það
eru líka viðunanlegir vextir, um
50%, þó það þyrfti að áætla fyrir
vanhöldum fram undir 10%.
Er ekki sorglegt að sjá slík-
an verðmun við sömu verzlunina,
og sjá tapið einmitt lenda á þeim
fátækustu og ósjálfstæðustu?
Eina ástæðan, sem gæti knúið
efnakaupmennina til að hætta að
lána, væri mannúð, umhyggju-
semi fyrir þjóð þeirri, er þeir haja
2G
FRJÁLS VERZLUN