Alþýðublaðið - 09.09.1969, Blaðsíða 12

12 Al'þýðublaðið 9. september 1969
Örnefni
Framhald bls. 3.
Til samanburðar við íslenzk
örnefni hef ég kannað nokkuð
örnefni á öðrum Norðurlönd-
um og víðar. í því skyni dvald-
ist ég nokkurn tíma í norska
örnefnasafninu (Norsk stad-
namnarkiv) í Ósló haustið 1965
og kynnti mér jafnframt starf-
semi þeirrar stofnunar. Sama
haust heimsótti ég í sama skyni
stofnun dönsku örnefnanefnd-
arinnar (Stednavneudvalget) í
Kaupmannahöfn.
Með rannsóknum mínum
stefni ég í fyrsta lagi að samn-
ingu heildarrits um íslenzk
bæjanöfn, er samsvari hinu
mikla 18 binda ritverki Rygh-
bræðra, Norske Gaardnavne,
Kria 1887—1924. Þar yrðu
greindar stafréttar nafnmynd-
ir hvers bæjarheitis, frá því
er það kemur fyrst fyrir, og
reynt að grafast fyrir um merk ■
ing nafnanna, bæði með könn-
un heimilda og staðhátta, svo
og ■■samanburði (við hliðfetæð
nöfn innan lands og utan. Slíka
rannsókn er að sjálfsögðu ekki
unnt að inna af höndum, nema
jafnframt sé unnið að athugun
á hinum íslenzka örnefnaforða
í heild, og er þá eðlilegt, að
með rannsóknunum sé einnig
miðað að samningu sérrita um
íslenzk ámöfn (sbr. Norske
Elvenavne þeirra Rygh-bræðra)
— fjallanöfn, fjarðanöfn o. s.
frv.
Ljóst er, að þetta verkefni
er svo yfirgripsmikið, að því
verða ekki gerð fullnægjandi
skil samkvæmt þeim kröfum,
sem ég tel, að gera verði, nema
til komi skipulögð vinna fastr-
ar örnefnastofnunar. Sú stofn-
un þyrfti að sinna eftirtöldum
verkefnum:
1) Ljúka örnefnasöfnun
þeirri, sem Þjóðminjasafn hef-
ur haít með höndum. Enn eru
engar örnefnaskrár til frá um
það bil 600 jörðum á landinu.
2) Endurskoða örnefnaskrár
þær, sem fyrir eru. f ljós hefur
komið, að mikil þörf er á að
leiðrétta og auka örnefnaskrárn
ar með því að leita uppi beztu
heimildarmenn um örnefni
hverrar jarðar, en þeir búa í
mörgum tilvikum á öðrum stöð
um, t.d. hér í Reykjavík. Er
hér um mikið verk að ræða,
sem nokkuð hefur verið að
unnið á síðustu tveimur árum.
Óþarft er að taka fram, að
þessi tvö verkefni, söfnun ör-
nefna og endurskoðun örnefna-
skránna, þola enga bið, því að
með hverjum gömlum manni,
sem bezt þekkir til örnefna á
tiltekinni jörð, kann að hverfa
í gleymsku fjöldi örnefna.
3) Láta fjölrita eða hugsan-
lega prenta ömefnaskrámar.
Danir og Svíar eru allvel á
veg komnir með prentun heild-
arörnefnasafna, en Norðmenn
hafa enn ekki hafizt handa um
slíka útgáfu. Um þetta verk-
efni mætti hafa samvinnu við
iátthagafélög.
4) Gera spjaldskrá um ís-
Jenzk ömefni (stafrétt), fyrst
í íslenzkum fornritum og forn-
bréfum, síðan í jarðabókum og
völdum ritum síðari alda og
loks í prentuðum og óprentuð-
um örnefnaskrám og (landa-
bréfum. Hér er um meginverk-
efni að ræða, sem er reyndar
undirsíaða frekari örnefna-
rannsókna. Þetta starf er að
vísu mikið og tímafrekt, en þó
má benda á, að registur við
fornrit, fornbréfasafn og fleiri
rit flýta fyrir verkinu. Auk
þess mætti stytta sér leið með
því, að kunnáttumaður gerði í
fyrstu lotu úrval úr örnefnum
í örnefnaskrám.
5) Staðsetja ömefni á ný
og nákvæmari kort og loft-
myndir. Hér er einnig mikið
verk að vinna, sem eðlilegt er
að hafa samvinnu um við Land
mælingar íslands. Má benda
á, að hundruð eyðibýla um
allt land eru enn óstaðsett á
kortum, og er höfuðnauðsyn,
bæði fyrir örnefna- og forn-
leifarannsóknir, að vinda bráð-
an bug að því að staðsetja þau.
Á ferðum mínum um landið
hef ég rekið mig á mörg dæmi
um nauðsyn þessa verks. í
sumum'dæmum eru síðustu for
vöð að staðsetja með vissu forn
eyðibýli, hjáleigur og kot, en í
öðrum kunna heimamenn nú
ekki lengur að staðsetja býli,
sem þó eru nefnd í ungum
heimildum, svo sem Dyrastaði
í Hrútafirði, sem getið er í Jarða
tali Johnsens, og Grenjaðar-
staði í Álftafirði eystra, sem
nefndir eru í ferðabók Olavius-
ar. En í slíkum tilvjkum væri
e.t.v. hugsanlegt að finna.rúst-
irnar með nákvæmri staðkönn-
un.
6) Aldursákvarða eftir föng-
um bæi, forn eyðibýli, hjáleig-
ur og kot. Aldur nýbýla og kota
frá síðari öldum má oft ráða
af rituðum heimildum, en ald-
ur fornra eyðibýla verður að
reyna að ráða af húsaskipan,
og í sumum dæmum þyrfti að
koma til fornleifagröftur.
7) Kanna staðhætti til þess
að reyna að varpa ljósi á merk-
ing örnefna og taka ljósmyndir
af bæjarstæðum og öðrum stöð
um. Sú aðferð, sem ég hef beitt
við örnefnarannsóknir minar,
er einkum fólgin í samanburði
staðhátta á samnefndum stöð-
um hér á landi og erlendis, og
virðist sú aðferð reynast mjög
frjó. Nauðsynlegt er að afla
stóraukins samanburðarefnis af
þessu tagi, bæði innanlands og
frá nálægum löndum.
8) Kanna íslenzkan manna-
nafnaforða með hliðsjón af ör-
nefnum. Fjölmörg íslenzk
mannanöfn eru upphaflega ör-
nefni (Bolli, Kolbeinn, Steinn,
Torfi o.s.frv.), og mörg þeirra
eru enn í dag lifandi sem ör-
nefni. Því er nauðsynlegt að
hyggja að íslenzkum manna-
nöfnum í sambandi við rann-
sókn íslenzkra örnefna.
Ég leyfi mér hér með að
gera það að tillögu minni við
hið háa ráðuneyti, að það beiti
sér fyrir því, að hið bráðasta
verði komið á laggirnar örnefna
stofnun, sem sinni þeim verk-
efnum, er ég hef nú lýst. Ég
leyfi mér jafnframt að bjóða
fram sérþekking mína, áhuga
og starfskrafta til þess að veita
forstöðu slíkri stofnun við hlið
núverandi prófessorsembættis
míns með sömu kjörum og aðr-
ir prófessorar njóta, sem jafn-
framt embættum sínum veita
forstöðu rannsóknarstofnunum.
Eftirfarandi áætlun hef ég
gert um rekstrarkostnað ör-
nefnastofnunar:
i
Laun forstöðumanns
kr. 26.000,00
Laun fasts starfs-
manns, er einkum
sinnti örnefna-
söfnun og spjald-
skrárgerð kr. 240,000,00
Laun lausamanna
(t.d. stúdenta)
fyrir orðtöku kr. 100.000,00
Ferðakostnaður,
lj ósmyndakostnaður,
bókakaup skrifstofu-
kostnaður og önnur
útgjöld kr. 200.000,00
Samtals kr. 566.000,00
Auk þess kæmi til nokkur
stofnkostnaður vegna húsnæð-
is, húsbúnaðar og tækjakaupa.
Ég vil taka fram, að ég tel
að mörgu leyti heillavænlegast
fyrir starfsemi örnefnastofnun-
arinnar, að hú verði sjálfstæð
rannsóknarstofnun, en ef hún
verður í tengslum við einhverja
stofnun, sem fyrir er, tel ég
hagkvæmast, að hún verði
tengd Þjóðminjasafni, sem hing
að til hefur haft með höndum
örnefnasöfnun og er auk þess
hin eina stofnun, sem til greina
kæmi, er stendur í stöðugu
sambandi við landið allt, hefur
ráð á bíl og á jafnan erindi
víðs vegar um land hefur fram-
köllunarstofu vegna ljósmynda-
töku sinnar og á loks ýmis
sameiginleg verkefni með ör-
nefnastofnun, svo sem stað-
setning og aldursákvörðun
eyðibýla og hvers konar mann-
virkjaleifa. Af þeim sökum gæti
orðið verulegur sparnaður að
samvinnu og tenglsum þessara
tveggja stofnana.
Ég vil að endingu leyfa mér
að halda því fram, að ekki sé
annað1 (Ve^kefni í Sslenzkum
fræðum öllu brýnna eða verð-
ugra rannsóknarefni en verk-
efni það, sem örnefnastofnun-
inni yrði falið. í fyrsta lagi
vegna þess, að hér er um björg
unarstarf að ræða, sem þolir
ekki bið og ætti að ganga fyrir
öðrum verkefnum, eins og Jón
Helgason prófessor benti á í
útvarpsviðtali fyrir fáum dög-
um. Og í öðru lagi vegna þess,
að í örnefnaforðanum eru ein-
hverjar elztu og .merkustu forn
minjar og málleifar þessa
lands, sem eru óvenjulegá for-
vitnilegt og frjótt rannsóknar-
efni, eins og ég vona, að mér
hafi tekizt að sýna frám á í
fyrirlestrum mínum.“ ,11 r*
Hinn 14. okt. 11968 ritaði
þjóðminjavörður menntamála-
ráðuneyti á þessa leið:
„Eins og hæstvirtu mennta-
málaráðuneyti er kunnugt, eru
í Þjóðminjasafni íslands geymd
nær öll íslenzk örnefnasöfn,
sem til eru. Stofn þessara safna
er kóminn frá Hinu íslenzka
fornleifafélagi, en það hafði
ömefnasöfnun á stefnuskrá
sinni o'g fékk til hennar nokk-
urn ríkisstyrk. . ..
Nú hefur verið grófsafnað
örnefnum um meginhluta lands
ins, en víða eru einstakar sveit-
ir og hreppar, sem nær engu
hefur verið safnað úr, og sömu-
leiðis einstakar jarðir á þeim
svæðum, sem á þó að heita
fullsafnað á.
Fyrir okkrum árum fór pró-
fessor Þórhallur Vilmundarson
yfir allar örnefnaskrár Þjóð-
minjasafnsins, og þá kom í
Ijós, að söfnunin hafði ekki ver-
ið únnin af jafnmikilli kost-
gæfni og skyldi og að þörf var
allsherjar endurskoðunar allra
örnefnaskránna, jafnframt því
sem nauðsynlegt væri að fylla
hið bráðasta upp í þær eyður,
sem væru í örnefnaskránum.Var
Svavar Sigmundsson cand.
mag., þáverandi styrkþegi
Handritastofnunar íslands,
fenginn til að vinna að þessu
verki, og hóf hann störf hér á
miðju ári 1966. Hefur hann
síðan unnið að þessu endur-
skóðuharstarfi nærfellt sam-
fleytt að undanskildum síðast-
liðnum vetri. ..
Á undanförnum árum hefur
prófessor Þórhallur Vilmund-
arsón rannsakað íslenzk ör-
nefni frá nýjum sjónarhóli og
sett fram nýstárlegar kenning-
ar um þau. Kenningar sínar
setti hann fram í opinberum
fyrirlestrum og vöktu þær1
mikla athygli.
Mun prófessor Þórhallur hafa
í hyggju að rannsaka íslenzk
örnefni enn betur og gera ýtar-
legan samanburð á þeim og ör-
nefnum nálægra landa, enda
verða slíkar rannsóknir ekki
stundaðar nema með nákvæmri
hliösjón af örnefnum og máli í
þeim löndum, sem eru okkur
skyldust að þjóðmenningu. ..
Með því að nú er nokkur
skriður kominn á íslenzkar ör-
nefnarannsóknir þykir full á-
stæða til að hlynna meir að
þeim en gert hefur verið hing-
að til. Því vil ég fara þess á
leit við hæstvirt ráðuneyti, að
stofnuð verði sérstök örnefna-
deild innan safnsins og að það
beiti sér fyrir fjárveitingu til
hennar. Deildin heyri undir
þjóðminjavörð, eins og aðrar
deildir safnsins, en prófessor
Þórhalli Vilmundarsyni verði
falin forstaða hennar og dagleg
umsjón.
Hugmyndin er, að örnefna-
deildin fái til umráða húsnæði
á neðstu hæð hússins vestan-
verðri. Þetta er húsnæði, sem
Eðlisfræðistofnun Háskólans
var síðast í, en rýmdi fyrir um
tveimur árum. ..“
Hinn 23. júní s.l. var mér
með bréfi menntamálaráðunevt-
is falin forstaða örnefnastofn-
unar Þjóðminjasafns.
3) Yfirlýsingu fjórmenning-
anna svaraði ég að öðru leýti
rækilega á deildarfundinum í
lengra máli en svo, að birt verði
almenningi í þessu samhengi.
Reykjavík, 8. sept. 1969.
Þórhallur Vilmundarson,
LOKAÐ
í DAG VEGNA JARÐARFARAR.
MÚLALUNDUR
Vinnustofur S.Í.B.S. — Ármúla 16.
Reykjavík.