Helgarpósturinn - 12.12.1994, Blaðsíða 22

30
MORGUNPÓSTURINN FÓLK
MÁNUDAGUR 12. DESEMBER 1994
Nóbelsverðlaunin í hagfræði
einfari í skóla og þótt ólíkur öðrum
stúdentum. Hann gifti sig síðla árið
1957 og ári seinna gekk kona hans
með barn þeirra. Það var þá sem
Nash tók sjúkdóminn og vorið 1959
var hann lagður inn á geðsjúkrahús.
Á undangengum mánuðum var
sem Nash hefði skipt um persónu-
leika. Hann óð úr einu í annað og
sumir fyrirlestrar hans voru ekki á
vitrænum nótum. Hann fór líka að
skrifa undarleg bréf til opinberra
persóna og ofsóknarhugmyndir
hans uxu stig af stigi. I fyrstu töldu
læknar Nash í anda Freudismans að
það sem þjakaði hann væri legöf-
und vegna óléttu eiginkonunnar og
fékk hann því enga raunhæfa með-
ferð heldur útskrifaðist skömmu
eftir fæðingu barnsins.
Eftir sjúkrahúsdvölina sagði
hann starfi sínu lausu hjá M.I.T,
Tækniháskólanum í Boston og
þvældist eirðarlaus um í Evrópu frá
einni borg til annarrar. Þaðan sendi
hann póstkort með undarlegum
skilaboðum til starfsbræðra sinna
og eiginkonu heima fyrir. Honum
fannst sér ógnað hvarvetna, hann
óttaðist persónunjósnir og á tíma-
bili reyndi hann að gefa bandarískt
ríkisfang upp á bátinn. Á endanum
skildu þau hjónin algerlega að borði
og sæng og Nash flutti til að búa
með móður sinni á æskuslóðum
sínum í Vestur-Virginíu.
Hugsanabrengl
og rugl
Venjulega veikist fólk af geðklofa
á táningsárum eða rétt eftir tvítugt
þegar það er um það bil að breiða út
vængina og hefja sig til flugs. Hitt
gerist líka að sjúkdómurinn hitti
fólk íyrir seinna þegar það hefur
tekið flugið og í tilfelli Nash var fall-
ið hátt frá heimsfrægum háskóla-
borgara til þess að verða óvinnufær
sjúklingur. Geðklofa er oftsinnis
ruglað saman við geðbrigðasýki
sem hefur þjáð marga af helstu sén-
íum sögunnar svo sem Vincent
Van Gogh, Virginíu Wolf, Sylvíu
Plath og skáldið Robert Lowell
sem var sjúklingur samtíma Nash á
geðspítalanum sem hann lagðist
inn á fyrst þegar hann veiktist. En
geðbrigðasýkin ruglar ekki hugsun
heldur geðslag og þeir sem þjást af
henni eru því færir samt sem áður
um að hugsa rökrétt og milli kasta
er fólk því fært um að leysa krefj-
andi verkefni. Geðklofi á hinn bóg-
inn ruglar alla hugsun og skynjun
og er því ólíklegt að hann fari sam-
an við mikil afrek á sviði hugsunar.
Þó að ástæður sjúkdómsins séu enn
óþekktar hafa þó komið fram lyf á
síðustu árurn sem gera fólki kleift
að lifa sem eðlilegustu lífi. Af þeim
sem veikjast nær um það bil fjórð-
ungur sér alveg. Meirihlutinn nær
sér að einhverju leyti en brot sjúk-
linganna nær sér aldrei.
Brautryðjandi
í leikjafræði
Þó að leikjafræðin sjálf sé flókin
er grunnhugmynd hennar einföld.
„1 mörgum bandarískum kvik-
myndum hefur verið sviðsettur
glæfraleikur sem var stundaður af
unglingum, það er þegar tveir bílar
keyra beint á móti hvor öðrum og
sá sem fyrr víkur tapar en þannig
má líka hugsa sér grófa einföldun af
upphaflegu hugmyndinni," sagði
Það vakti óneitanlega athygli
þegar nóbelsverðlaunin í hagfræði í
ár féllu í skaut John Forbes Nash
en hann greindist með alvarlegan
geðklofasjúkdóm, „Paranoid schiz-
ophrenia," fyrir 36 árum þegar
hann stóð á hátindi ferils síns, þá
þrítugur að aldri. Verðlaunin sem
nú falla honurn í skaut eru veitt fyr-
ir rannsókn sem birtist, 1949 er
hann var 21 árs gamall í doktors-
námi við Princeton-háskóla. Nash
hefur sýnt ýmis batamerki á síðustu
tíu árum og því fær um að veita
verðlaununum viðtöku í eigin per-
sónu. Sá heiður sem honurn er
sýndur er því gleðiefni fyrir marga
þá sem berjast við að eyða fordóm-
um í garð geðsjúkra.
Nóbelsverðlaunin í ár fara til
þriggja hagfræðinga, Reinhard
Selten frá háskólanum í Bonn,
John C. Harsanyi frá Berkleyhá-
skóla í Kaliforníu og J.F.Nash sem
síðast kenndi við Princeton háskóla
þó að hann hafi mestmegnis dvalið
inni á sjúkrahúsum eða á æskuslóð-
urn sínum eftir að hann tók sjúk-
dórninn. Allir hafa þeir getið sér
gott orð innan leikjafræðinnar eða
„Game Theory“ eins og hún kallast
á frummálinu. Nash er einn helsti
frumkvöðull leikjafræðinnar eða sá
sem beindi henni í þann farveg sem
nútíma leikjafræði byggist á og er
notað við hagstjórnun til að sýna
samspil ýmissa hópa, til dæmis
seðlabanka og stjórnvalda, almenn-
ings og stjórnvalda og sem slík er
hægt að nota kenningar innan
leikjafræðinnar til að meta trúverð-
ugleika ýmissa hagstjórnaraðgerða.
Nash-jafnvægið, eins og ein af
grunnkennisetningum leikjafræð-
innar kallast í höfuðið á höfundi
sínurn, er mikið notuð í stofnana-
hagfræði og til að skilja samspil fá-
keppnisfyrirtækja, (sem búa við
takmarkaða samkeppni eða hafa
einokunaraðstöðu).
Snillingur
Nash ólst upp í bænum Bluefield
í Vestur-Virginíu. Faðir hans var
rafmagnsverkfræðingur en móðir
hans kennari. Ómannblendni hans
var oft rakin til upprunans af því
fólki sem kynntist honum bæði í
Tækniháskólanum í Boston og
seinna í Princeton. En Bluefield var
þó ekki venjulegt krummaskuð
heldur voru meðaltekjur þar þær
hæstu á íbúa í öllu fylkinu og for-
eldrar hans lögðu metnað sinn í að
rnennta börnin sín á öllurn sviðurn
og hann fékk tilsögn í tónlist og
skák og fleiri greinum. Nash skaraði
þó ekki fram úr í skóla þó að hon-
um gengi vel að læra og hann fékk
ekki alltaf fýrstu einkunn. I barna-
skóla kallaði kennarinn móður
hans fyrir og sagði að sonurinn ætti
við erfiðleika að etja í stærðfræði.
„Hann notaði gjarnan aðrar úr-
lausnir við verkefni heldur en bókin
segði til um.“
Nash byrjaði að læra efnafræði í
Carnegie Mellon en skipti yfir í
stærðfræði strax á fyrsta ári og út-
skrifaðist með BS gráðu tveimur ár-
um seinna frá Carnegie Tech í Pitts-
burgh. I MA-náminu fékk hann
fyrst snillingsviðurnefnið þegar
stærðfræðiprófessorinn kallaði
hann „hinn unga Gauss,“ og vísaði
þar með til hins snjalla þýska stærð-
fræðings. Meðmæli hans frá um-
sjónarprófessornum í MA-náminu
voru stutt og gagnorð. „Maðurinn
er snillingur."
Stjörnuhrap
Nash var meistari á sviði stærð-
fræðinnar og afar hátt skrifaður í
sínu fagi en það var árið 1958
skömmu eftir að tímaritið Fortune
hafði valið hann sem snilling á sínu
sviði og stjörnu stærðfræðinnar, að
hann hann veiktist og á stuttum
tíma lagði sjúkdómurinn bæði
einkalífíð og líf hans sem háskóla-
borgara í rúst. Nash hafði þótt vera
Alicia Nash eiginkonan, með ungan son þeirra í kringum 1960.
John Forbes Nash skömmu eftir að hann var tilnefndur til nóbels-
verðlaunanna.
Tryggvi Herbertsson hjá Hag-
fræðistofnun. „Upphaf leikjafræð-
innar er rakin aftur til seinni heims-
styrjaldarinnar þegar svipuð tækni
var notuð til að ákvarða birgða-
flutninga en þeir sem komu með
hana inn í hagfræðina hétu Oscar
Morgenstern og Von Neumann.
Það var hins-
vegar Nash sem byrjaði að nota
hana til að greina vandamál og þró-
aði aðferðir í því sambandi sem
ruddu brautina að nútíma leikja-
fræði.“
Meðan að hinir frumkvöðlarnir
höfðu einbeitt sér að því að sigur
eins í samkeppni væri ósigur hins
einbeitti Nash sér að því að rann-
saka hvernig allir stríðandi aðilar
hefðu einhvern hag af samkeppn-
inni. Hann sýndi fram á jafnvægi
þar sem enginn gæti gert betur vit-
andi hvað mótaðilinn hefðist að. I
hans höndum varð leikjafræðin
tæki sem hagfræðingar gátu notað
til að greina vandamál.
Spurnir um Nash
Sænska nóbelsverðlaunanefndin
hafði haldið uppi spurnum um
Nash í nokkurn tíma áður en
ákveðið var að verðlaunin gengu til
hans. Það voru ekki aðeins verk
hans sem að nefndin var að
grennslast fyrir um heldur hugar-
ástand hans. Það eru þó engar regl-
ur sem kveða á um að verðlauna-
hafar þurfi að ferðast til Stokk-
hólms til að taka við verðlaunun-
um, halda fyrirlestur og flytja þakk-
arávarp fýrir kónginn og drottning-
una, gefa blaðaviðtöl og svo fram-
vegis. Það er heldur ekki í reglum að
starfsframi verðlaunahafa þurfi að
hafa verið óslitinn eft ir að framlagið
sem hlýtur verðlaunin lá fyrir en í
tilfelli Nash var það þegar árið 1950.
Nash hélt uppá fréttirnar með
eiginkonu sinni fyrrverandi, sem
býr með honum í húsi nærri
Princeton þrátt fýrir að þau séu
löngu skilin, syni sínum sem einnig
er stærðfræðingur og nánustu íjöl-
skyldu og vinum. Síðar ráðgaðist
hann við aðra nóbelsverðlaunahafa
um þakkarávarpið fyrir kóngafólk-
ið, hélt blaðamannafund og í lok
síðasta mánaðar var honum boðið í
heimsókn í Hvíta húsið.
Sumir stærðfræðingar vilja
meina að afrek Nash á sviði stærð-
fræði hafi verið mun merkilegri en
leikjafræðin sem hann er verð-
launahafi Nóbels fýrir og þeir segja
að væru veitt verðlaun á sviði
stærðfræði væri Nash vel að þeim
kominn.
Háskóladraugurinn
Það voru kollegar Nash innan
leikjafræðinnar sem knúðu á um að
hann fengi verðlaunin og nú er það
orðið að veruleika. Maðurinn sem í
áratugi hefur verið skráður prófess-
or við Princeton-háskóla en verið
lítið annað en draugur þar innan
dyra og skáldsagnapersóna í bók-
inni, „Mind and body problem,“
eftir Rebeccu Goldstein. Sagan
gerist í Princeton-háskóla og er ekki
ósvipuð Óperudraugnum nema
hvað að í bókinni er það Princeton-
háskóli og Nash sem er vafrandi
milli bygginga. Hann hefur nú
Nash nýorðinn doktor í stærð-
fræði.
fengið uppreisn æru. Það eru tíu ár
síðan Nash fór að vakna til lífsins og
hafa samband við kollega sína og í
framhaldi af því geta fengist við
stærðffæði aftur. Læknar segja það
kraftaverki líkast enda er ekki hægt
að rekja afturbatann til neinna lyfja
eða meðferðar. Það er þó fremur
ólíklegt að Nash sem er 66 ára gam-
all geti afrekað eitthvað í líkingu við
það sem hann gerði á yngri árum
eftir allan þennan tíma í þögn.
Tryggvi Herbertsson sagði að
nóbelsverðlaunin í hagfræði færu
yfirleitt til manna á gamals aldri og
oft hefðu þeir ekkert afrekað í
fjöldamörg ár heldur væru þau
hugsuð sem viðurkenning fyrir það
starf sem lægi að baki. Vegna þess
væri Nash vel að verðlaununum
kominn sem frumkvöðull á sviði
ieikjafræðinnar.
-ÞKÁ
Háskóladraugurínn
fær upp
reisn æru