Helgarpósturinn - 23.04.1997, Síða 9

MHDVIKUDAGUR 23. APRÍL1997
9
V
Flestir hafa bara gefiö unglingabækur en ekki lesiö þær.
Svanbjörg H. Einarsdóttir komst aö því aö mikiö af „bráöskemmti-
legu þroskasögunum“ sem hún haföi gefiö í jóla- og afmælisgjöf
heföu aldrei átt aö komast í bókabúöir og enn síöur í hendur
unglinganna
argervi
Undanfarið hef ég lesið ein-
hver býsn af unglingabók-
um. Það var skrítin lesning og
heldur dapurleg, með nokkr-
um undantekningum þó. Ræð
ég öllum frá því að leggja svip-
aða þrekraun á sig. Það sem
ég hafði helst upp úr lestrin-
um er samviskubit yfir því
hvað ég hef verið gefa ungling-
unum í lífi mínu ömurlegar
bækur. Ég sem hef litið á það
sem menningarlega skyldu
mína sem meðlimur bók-
menntaþjóðarinnar miklu að
halda bókum að unglingunum.
Ég held að um næstu jól verði
myndbandsspóla eða tölvu-
leikur frekar fyrir vaiinu!
Þetta var einkennilegt hugs-
aði ég með mér eftir allan lest-
urinn. Nóg er til af góðum
barnabókum en þegar kemur
að unglingabókum virðast höf-
undar glata allri eðlilegri
sjálfsrýni og útkoman er oft á
tíðum skelfileg. Kannski mætti
frekar halda því fram að bóka-
útgefendur glati allri sjálfsrýni
því þeir virðast gefa út hvaða
rusl sem er undir þeim for-
merkjum að hér sé á ferð
bráðskemmtileg þroskasaga!
Skýringin er auðvitað sú að
unglingar eru auðveldur mark-
hópur og fyrir þau er búin til
þörf fyrir sérstakar bækur á
sama hátt og og fyrirþau er
búin til sér fatatíska. I sjáifu
sér er það ekki vitlaust að gefa
út sérstakar unglingabækur,
því líklega er betra að brúa bil-
ið yfir til fullorðinsáranna með
unglingabókum en að sökkva
sér í heim ástfanginna
kennslukvenna á síðustu öld
eða ástir flugfreyju og flug-
manns, að ekki sé minnst á
ástamál læknisins og hjúkrun-
arkonunnar, líkt og ég gerði á
mínum unglingsárum. Góðar
unglingabækur hljóta að vera
miklu betri kostur. Að vísu
slysuðust stundum með
heimsbókmenntir sem ég í fá-
visku minni hélt að væru ást-
arsögur. Til að mynda las ég
Frú Bovary tólf ára gömul. Mér
þótti bókin að vísu eilítið sér-
kennileg ástarsaga en það er
önnur saga.
Börn og unglingar lesa
minna segir tölfræðin. Af góð-
um barnabókum er heilmikið
til en eftir unglingabókalestur-
inn skil ég betur lestrarfælni
unglinga.
Höfundarnir eru vöru-
merki bókanna
Unglingabækur eru gjarnan
markaðssettar á þann hátt að
höfundurinn og hans fyrri fer-
ill og frami er settur í öndvegi.
Þorgrímur Þráinsson hafði
gott veganesti, því hann er
íþróttahetja og að auki bind-
indismaður. Eðvarð Ingólfs-
son bauð líka af sér góðan
þokka, bindindissamur og trú-
aður. Kolbrún Aðalsteinsdótt-
ir var fyrirsæta og rak tísku-
skóla og hlaut því að vera álit-
legur kostur. Það hvort þetta
ágæta fólk kann listina að
segja góða sögu er fullkomið
aukaatriði. Þau eru öll mark-
aðssett af því sem þau eru en
ekki af því sem þau skrifa.
Með öðrum orðum: þau eru
vörumerki. Metsöluhöfund-
arnir Smári Freyr og Tómas
Gunnar hlutu náð fyrir augum
útgefanda sökum ungs aidurs,
sem útgefendur hafa veðjað á
að myndi höfða til ungdóms-
ins. Það undarlega — og dap-
urlega vil ég leyfa mér að segja
— er að krökkunum finnst
bækur þeirra félaga hin besta
■ „Því þarf að koma
unglingabókum á það
plan að því sem er lé-
legt sé komið fyrir á
réttum stað; í ruslinu.
Þannig gætu góðu bæk-
urnar fengið að njóta
sannmælis en ekkivera
settar á bás sem hvert
annað drasl.“
skemmtun og vekur það óneit-
anlega ugg í brjósti mínu! Ég
spurði nokkra krakka hvað
væri skemmtilegt við þessar
bækur og svarið var að þær
lýstu svo vel unglingum og að
húmorinn í bókunum væri al-
veg „ógeðslega" góður. Ég
ætla að gefa ykkur agnarlítið
dæmi um þennan stórgóða
húmor þeirra félaga úr bók-
inni Á lausu. Aðalsögupersón-
an kynnist ástkonu föður síns
sem er að mati piltsins „hrylli-
lega feit og með brjóst sem
lafa alveg niður að nafla“. Sök-
um ólánlegs vaxtarlags kýs
strákurinn að kalla hana
kransakökuna, sem reyndar er
svolítið skondin samlíking.
Pilturinn veltir því fyrir sér
hvers vegna faðir hans kýs að
vera með svona ógeði: „Þetta
gæti nottla verið út af því að
pabbi vill lifa svo rosalega fjöl-
breyttu kynlífi... Og þegar
hann er með kransakökunni
og kemur fullur heim, þá þarf
hann ekki að leita að rétta gat-
inu, hann tekur hana bara á
milli fitulaga! Ojjjjj“. Tökum
annað dæmi, úr bókinni Blaut-
ir kossar eftir sömu höfunda,
sem að vísu er ekki jafn slá-
andi fyndið! Söguhetjan og
kærastan eru í sundi og sitja í
heita pottinum. „Það er ekkert
smá ótrúlega róandi að sitja
svona í pottinum og tala sam-
an. Að vísu gátum við ekkert
rabbað, því í pottinum voru
tvær gamlar kerlingar sem töl-
uðu svo hátt að það heyrðist
um allt höfuðborgarsvæðið.
Ég stóð upp og gekk hálfur í
kafi að feitari konunni, bank-
aði í öxlina á henni og sagði
hátt og snjallt: „Hækkaðu í
heyrnartækinu“!“
Auðvitað er húmor bráð-
nauðsynlegur í unglingabæk-
ur, því að kímnigáfan er hluti
af lífinu og því að verða
skemmtileg manneskja og flest
viljum við að börnin okkar
verði það. En lágkúrulegur
húmor getur aftur á móti verið
mannskemmandi og hreinlega
alið á fordómum og þröng-
sýni, eins og í fyrrgreindum
dæmum.
Klisjur en ekki bókmenntir
Það er með ólíkindum hvað
margir höfundar unglingabóka
falla í þá gryfju að skrifa tómar
klisjur og hreinlega gleyma til-
ganginum, sem á að vera að
segja skemmtilega og vel skrif-
aða sögu. Stór hluti bókanna
fjallar í stuttu máli um það að
sögupersónan, sem oftast er
strákur, byrjar með stelpu, fer
í sleik, káfar á brjóstum,
stendur, fær svo allt í einu
bólu, búið. Inn í þetta bland-
ast smásamskiptaörðugleikar
við foreldra. Það er eins og
menn missi sjónar á því að
það eru til ýmsar bókmennta-
greinar heldur sjái bara fyrir
sé; einhverja formúlu þegar
kemur að unglingabókum. Til
að mynda mætti nota
„krimmaformið" meira en gert
er, því það vill gleymast að
það er bráðnauðsynlegt að
hafa „plott“ í bókum. Það næg-
ir ekki að setja smáslatta af
klisjum og gefa bókina út sem
trúverðuga lýsingu á lífi ung-
linga. Þetta er auðvitað hrein-
asta vanvirðing við ungling-
ana. Þau eru afgreidd sem
gagnrýnislaus markhópur sem
megi bjóða upp á hvaða rusl
sem er.
Gagnrýnis- I
lausir gagn-
rýnendur
Þegar jóla- i|
bókaflóðið hell-
ist yfir legg ég
stundum á mig að lesa bók-
menntagagnrýni og það á líka
við um unglingabækur, þ.e. ef
maður rekst á gagnrýni. Ein-
hverra hluta vegna virðast
gagnrýnendur veigra sér við
að taka á unglingabókum eins
og öðrum bókum. Þeir verða
að hafa kjark til að segja: Þessi
bók er ömurleg og vekja meiri
athygli á vel skrifuðu og vönd-
uðu bókunum. Þeir sem kaupa
bækur fyrir unglinga lesa þær
sjaldnast sjálfir og því er þetta
enn nauðsynlegra, því allar
eru bækurnar gefnar út sem
gæðabækur.
En af hverju er gefið svona
mikið út af slæmum unglinga-
bókum og af hverju fá góðu
bækurnar ekki meiri athygli?
Ein ástæðan gæti verið sú að
góðir höfundar vilji ekki fá á
sig unglingabókastimpil, því
að hjá menningarkreðsum eru
þetta ekki álitnar par fínar
bókmenntir. Því skrifi þeir
ekki unglingabækur eða þá að
bækur sem gætu hentað þeim
aldurshóp eru ekki markaðs-
settar sem slíkar. Því þarf að
koma unglingabókum á það
plan að því sem er lélegt sé
komið fyrir á réttum stað; í
ruslinu. Þannig gætu góðu *
bækurnar fengið að njóta
sannmælis en ekki vera settar
á bás sem hvert annað drasl.
Það hefur til að mynda tekist
ljómandi vel til með barna-
bækur og þær hafa hlotið þá
viðurkenningu og sess sem
þær eiga skilið. Unglingabæk-
ur eru sjaldnast lesnar í skól-
anum, væntanlega á þeirri for-
sendu að þær séu lélegar. Inn
á milli eru þó prýðisbækur
sem vert er að gefa gaum og
mætti gjarnan kenna í ung-
lingadeildum. Það myndi að
sama skapi kenna krökkunum
að gera greinarmun á drasli og
því sem skilur eitthvað eftir.
Gróðalöngun útgefenda
Sannast sagna þá eru bæk-
urnar um ísfólkið hreinlega
betri lesning en stór hluti ís-
lenskra unglingabóka, þar er
að minnsta kosti verið að
segja sögur og bækurnar bara
þokkalega skrifaðar. Líklega
með skárri sjoppubókmennt-
um. En það er einmitt þar sem
alltof stór hluti unglingabóka
ætti best heima; í hillum
sjoppanna. Góðu bækurnar
■ „En þaðsemeftil
vill er þyngst á metun-
um er að sá sem ekkert
les, eða les eingöngu
lélegar illa skrifaðar
bækur, þroskar ekki
málþroskann og það
skilar sér í lélegri
námsárangri.11
mætti þá selja í bókaverslun-
um og hinar væru þá ekki að
villa á sér heimildir sem góðar
þroskasögur í dýru bandi. Að
vel hugsuðu máli ættu þær lík-
lega enn betur heima í endur-
nýtingu á pappír, þær væru
ágætis eggjabakkar. En þetta
er kannski óþarflega þungur
dómur því enn og aftur; það
eru til góðar unglingabækur
þó að þær séu færri en þær
slæmu. En útgefendur þurfa
að líta í eigin barm og átta sig
á þeirri ábyrgð sem þeir bera.
Unglingabækur seljast —
sama hvort þær eru góðar eða
vondar — og þeim virðist
standa á sama svo fremi þær
skili inn gróða. Þetta er ekkert
nema ábyrgðarleysi og
græðgi.
Enginn lestur = verrí
námsárangur
En eru unglingabækur nauð-
synlegar? Þeir sem eru yfir þrí-
tugt komust flestir þokkalega
til manns, með nokkrum und-
antekningum, án þess að lesa
eina einustu unglingabók.
Geta krakkarnir ekki bara lesið
íslendingasögurnar og Lax-
ness eða gert eins og ég, sem
ekki var svo fljúgandi klár;
gengið í gegnum ástar- og
spennusagnatímabilið? Niður-
staðan hlýtur að vera sú að
þeir sem eru svo klárir að
ráða við íslendingasögurnar á
þessum aldri geri það áfram
og að fyrir hina sé miklu betra
að lesa góða unglingabók en
að velta fyrir sér ástarraunum
amerískrar hjúkrunarkonu. En
unglingabókin verður að vera
góð, því öðruvísi tekst
ekki að koma yfir til næstu
kynslóða gildi bóklestrar. Þó
ekki sé nema vegna þeirrar
yndislegu tilfinningar að geta
sökkt sér í einhvern allt annan
heim. Bókin er líka mótvægi
við allan hraðann og tíma-
skortinn í samfélaginu. En það
sem ef til vill er þyngst á met-
unum er að sá sem ekkert les,
eða les eingöngu lélegar illa
skrifaðar bækur, þroskar ekki
málþroskann og það skilar sér
í lélegri námsárangri. Það er
verið að taka frá manni verk-
færið til að hugsa með, sjálft
móðurmálið.
Bókmenntaþjóð í dauða-
teygjum
Persónulega myndi ég held-
ur kjósa að horfa á góða bíó-
mynd en að lesa lélega ung-
lingabók. Enda horfa unglingar
mikið á sjónvarp, bíómyndir
og leika sér í tölvum. í sjálfu
sér er óþarfi að sjá ofsjónum
yfir því að þessir miðlar séu í
samkeppni við bókina, því t.d.
bíómyndir uppfylla á margan
hátt sömu þörfina — að láta
segja sér sögu. Hvaða bóka-
ormur minnist ekki þess að
hafa heyrt setningar á borð
við: „Vertu ekki að hanga yfir
þessum skræðum, farðu held-
ur út að leika þér!“ Núna segj-
um við hvassyrt: „Hættu að
leika þér í tölvunni“ eða
„Slökktu á myndbandstækinu
og farðu út að leika þér“. Við
verðum því kannski að varast
það að gera bókina háheilaga
og æðri öðrum miðlum.
Hitt er svo annað mál að
þegar við horfum á mynd þá
er heimur sögunnar sjaldnast
íslenskur heldur amerískur og
tungumálið er enska.
En skiptir það þá einhverju
máli þótt við týnum málinu?
Með því glötum við náttúru-
lega tengslunum við uppruna
okkar og menningu og þá er
spurning hvort við eigum ein-
hverja framtíð sem þjóð.
Kannski skiptir það heldur
ekki máli, fólk verður auðvitað
að vega það og meta. Við höf-
um hingað til hreykt okkur af
því að vera bókmenntaþjóð.
Það er bara ekki svo einfalt
lengur og enn síður ef við
vöndum ekki til verkanna.