Helgarpósturinn - 23.04.1997, Side 11

arhúsum
fljótlega að ég hafði verið plataður.
Ingólfur Amarson var hér ekki að
hefna Hjörleife, fóstbróður síns, held-
ur var einhver vinnumannsnefna á
gcingi að virða fyrir sér þúfnakolla og
grjóthrúgur. Ég hafði frá því ég mundi
fyrst eftir mér séð hrútfirska þúfna-
kolla og grjóthrúgur á hverjum degi og
hafði ekki fyrr vitað til að slíkt væri
söguefni. Ef vinnumaðurinn hefði séð
glitta í fjársjóð undir fossi, náð að
sveifla sér inn undir fossinn á viðartág
og síðan þurft að glíma við útilegu-
mann til að ná fjársjóðnum hefði mér
strax þótt þetta góð bók. En þessi
vinnumaður ráfaði um milli þúfnanna
og virtist ekki eiga sér stærri drauma
en að siga tíkinni sinni. Ég sá engin
merki um það að hann myndi nokkru
sinni eignast kóngsdóttur og fá með
henni hálft kóngsríki. Það þótti mér á
þeim árum lágmarkskrafa sem gera
yrði til vinnumanna í sögubókum.
Saltsoðníng og sokkaplögg
Á endanum tók ég samt á mig rögg
og las bókina. Ég las um bæjarstæðið
og bæjarlækinn tilvonandi sem kom
ofan úr fjallinu. Ég las um litlu fossana
tvo sem í honum voru og hyljina tvo
undir þeim. Svo gerðist undrið. Ég las
þetta:
„Maðurinn rannsakaði þetta gaum-
gæfilega, staðnæmdist við efri fossinn
og sagði: hér má skólpa úr sokkaplögg-
um; við neðri fossinn og sagði: hér má
leggja í bleyti saltsoðníngu.“
Þarna lá ég uppi í gamla beddanum
undir súðinni á framloftinu með leiðin-
legustu bók í heimi, eftir mann sem
eiginlega hefði átt að banna með lög-
um að skrifa bækur, — og ég var allt í
einu farinn að hlæja. Ég hló og ég hló.
Alveg upp úr þurru þurfti ég svo mikið
að hlæja að það leið langur tími þang-
að til ég gat haldið áfram að lesa. Og
þegar ég loksins komst til þess að
halda áfram byrjaði ég á að lesa þessa
málsgrein aftur, — eins og til að full-
vissa mig um að hún væri þarna.
Það var ekki fyrr en mörgum árum,
þess að ég hafi nokkru sinni kynnst
honum. Ég á Halldóri Laxness mikið að
þakka.
Ég stend ekki einn í þeirri þakkar-
skuid. Ég held að hann hafi ekki ein-
ungis svipt mörg okkar blindri trú
heldur líka gert okkur umburðarlynd-
ari og ef til vill betri manneskjur. Á
hinn bóginn liefur mér líka stundum
fundist það kaldhæðni örlaganna að
áratugum saman voru íslenskar bók-
menntir í djúpri lægð, — kannski öllu
heldur í djúpri sálarkreppu, — vegna
þessa snillings tungunnar. í þrjátíu ár
skipti það næsta litlu máli hversu góð-
ar bækur íslenskir rithöfundar skrif-
uðu. Það tók því varla að gefa þær út.
Nóbelshöfundurinn okkar bar svo
óumdeilanlega höfuð og herðar yfir
alla aðra að það gekk guðlasti næst að
nefna aðra íslenska höfunda í sömu
andrá og hann.
Afmælisgjöf til þjóðarinnar
Svo átti það raunar fyrir mér að
liggja að hitta þennan mann einu sinni
og fá að taka í höndina á honum. Hann
var þá orðinn gamalmenni og ekki
lengur þess umkominn að skapa nýja
dýrgripi til að opna augu mín fyrir aug-
ljósum sannindum eða afhjúpa fyrir
mér fleiri af blekkingum heimsins.
Alþýðublaðið sendi okkur Einar Óla-
son ljósmyndara í mottöku fyrir blaða-
menn. Tilefnið var afmæli Halldórs
Laxness og stofnun Laxnessklúbbsins,
sem átti að þjóna þeim göfuga tilgangi
að kynna nóbelsskáldið okkar betur
fyrir þjóðinni. Laxnessklúbburinn átti
ekki að vera neinn ómerkilegur kilju-
klúbbur. Nei, nú átti íslenska þjóðin
þess kost að eignast verk nóbels-
skáldsins í metratali í virðulegu
skrautbandi sem færi vel í hillu. Mót-
takan var hin veglegasta og blaða-
menn hlutu höfðinglegar móttökur.
Áður en sest var að borðum þurfti
þó að taka myndir af nóbelsskáldinu
og útgefandanum, blómvöndunum
sem skáldinu voru færðir í afmælisgjöf
og svo þurfti auðvitað að útskýra
vandlega fyrir blaðamönnum afmælis-
gjöfina sem bókaforlagið hafði afráðið
að gefa þjóðinni, — Laxnessklúbbinn.
Útgefandinn tók sér stöðu glaðlegur,
vinsamlegur og virðulegur við hlið
hins aldna skálds:
- Snúðu þér aðeins til vinstri, Hall-
dór minn. Útgefandinn tók vingjarn-
lega um axlirnar á gamla manninum og
sneri honum gætilega lítils háttar til
vinstri. Haltu nú blómunum þannig að
andlitið á þér sjáist á myndinni.
Brostu, Halldór minn. Það á að taka
mynd af þér.
Við blaðamennirnir stóðum hógvær-
ir álengdar og horfðum á. En hugur
minn hvarflaði annað. Mér þótti ég
vera staddur á lágum bæjarhól í kunn-
uglegu dalverpi þar sem bæjarlækur
rennur ofan úr fjallinu og verða í hon-
um tveir hyljir þar sem má skólpa úr
sokkaplöggum í þeim efri og leggja í
bleyti saltsoðningu í þeim neðri. En nú
hafði verið reistur hér myndarlegur
bær með fjórum burstum. Fyrir fram-
an bæjardyrnar stóð Bjartur í Sumar-
húsum og leyfði gestum að taka í
höndina á sér og taka af sér myndir.
Við hlið hans stóð Ingólfur Arnarson
Jónsson.
- Brostu Bjartur minn, sagði Ingólfur
Arnarson Jónsson. Brostu.
Nú er mér sagt að Halldór Laxness
sé orðinn níutíu og fimm ára. Má vera
að satt sé. Þó efast ég. Aldur er ekki
mælistika sem Halldór Guðjónsson frá
Laxnesi verður mældur á, fremur en
nokkurn annan kvarða. Hann er án ald-
urs. Ég þarf jafnvel ekki að opna bók til
að njóta samvista við þennan gamla
vin. Án aldurs á hann sér fast aðsetur í
huga mér eins og í huga fjölmargra
annarra íslendinga. Þannig fylgir hann
okkur hvert sem við förum.
Og á þeirri vegferð mun fegurðin
ríkja ein.
sennilega áratugum, síðar að það rann
upp fyrir mér að sú hugmynd Bjarts í
Sumarhúsum að útvatna saltfisk í
skólpinu úr sokkaplöggunum sínum
var annað og meira en brandari. Hún
var Iýsing á tíðaranda og ekki síður
þáttur í persónusköpun. Sá Bjartur í
Sumarhúsum sem hefði verið nægi-
lega pempíulegur til að útvatna salt-
fiskinn í efri hylnum og skólpa úr
sokkaplöggunum í þeim neðri hefði
sjálfsagt aldrei látið sér detta í hug að
taka þetta kot til ábúðar. Hann hefði
ekki verið Bjartur í Sumarhúsum.
Sennilega hefði heldur enginn annar
maður, lifandi eða skáldaður, verið
þess umkominn að unna heitast því
barni sínu sem eitt allra barna hans
var ekki hans eigið.
Grálúsugir ofbeldismenn
Nokkrum árum síðar kom Halldór
Laxness aftur óþyrmilega aftan að
mér. Þá lagði hann á einni kvöldstund í
rúst það sem mér var lengi fram eftir
aldri einna heilagast í lífinu, hina róm-
antísku hetjuímynd íslenskrar gullald-
ar. Hetjurnar sem ég hafði dáð mest
frá því ég lærði að lesa breyttust
skýndilega fyrir augum mér. Gull-
bryddir hjálmar, silfurslegin sverð og
skínandi hringabrynjur hrundu af ítur-
vöxnum og vöðvastæltum glæsimenn-
um. Eftir stóðu grálúsugir ofbeldis-
menn og ræningjar sem nauðguðu öllu
kviku og höfðu það að skemmtan sinni
að kasta kornabörnum upp í loftið og
grípa þau með spjótsoddum.
Gerpla svipti mig þessari barnatrú
og kom mér í skilning um að ekkert er
einhlítt. Engin ein söguskoðun er rétt
og ekkert fjall er svo reglulagað að það
iíti ekki öðru vísi út séð frá hinni hlið-
inni.
Halldór Laxness svipti mig raunar
fleiri en einni barnatrú. En hann gaf
mér margt í staðinn. Hann færði mér
dýpri skilning á fólki en ég hefði öðlast
ef hann valið sér annað hlutskipti en
að skrifa bækur. Þannig er hann og
verður í hópi bestu vina minna án
Pað var ekkert til sparað þegar
gamli torfbærinn í Sumarhúsum
var endurbyggður. Torfhleðslumenn
voru fundnir og smiðir ráðnir. Rústir
gamla bæjarins voru auðvitað minni
um sig en svo að á þeim væri unnt að
reisa hús við hæfi svo víðfrægrar sögu-
persónu sem Bjarts íSumarhúsum. Það
varð því að ráði að jarðýta var sett á
rústirnar og nýi torfbærinn byggður
með fjórum burstum og allur þiljaður
innan í hólf og gólf. Á baðstofuna og
hjónakamersið inn af henni var notað-
ur rauðaviður.
Hið hurðalausa steinhús veltiáranna
stakk í stúf við friðsæla ímynd endur-
reista torfbæjarins í Sumarhúsum
þannig að jarðýtan var sett á það líka,
fyrst hún var þarna. Hún jafnaði þenn-
an steinkumbalda við jörðu og svo
voru lagðar þökur yfir allt saman.
Allt var þetta _gert með styrk frá
Byggðastofnun. Utirauðsmýrarfeðgar
fengu styrk til að koma á fót ferðaþjón-
ustu og laða að ferðamenn, styðja at-
vinnuþróun í sveitinni og skapa þjóð-
arbúinu auknar gjaldeyristekjur.
Endurreisti torfbærinn var til muna
glæsilegri en sá gamli. Hann var jafnvel
enn reisulegri en bæjarhúsin á Úti-
rauðsmýri höfðu verið á sínum tíma.
Bjartur hefði sjálfsagt ekki þekkt sig
aftur þótt hann hefði haft sjónina, en
hún var nú að mestu farin.
Ingólfur Arnarson Jónsson sótti
Bjart gamla út í Urðarsel þegar stóri
dagurinn var runninn upp.
Nú stóð hann þarna, gamli maður-
inn, aftur kominn að Sumarhúsum,
þótt þau væru reyndar ekki lengur
hans og hefðu kannski aldrei verið.
Hann stóð fyrir framan bæjardyrnar
og við hlið hans stóð Ingólfur Árnar-
son Jónsson.
- Brostu, Bjartur minn, sagði Ingólf-
ur Arnarson Jónsson, brostu. Stattu
aðeins nær mér, Bjartur minn, þannig
að við sjáumst báðir á myndinni.
Taktu í höndina á þessum manni,
Bjartur minn. Nei, nei, Bjartur minn. Ég
veit að þú skilur ekki hvað maðurinn
er að segja. Hann talar nefnilega út-
lensku. Haltu blómvendinum í vinstri
hendinni, Bjartur minn, þannig að þú
getir heilsað með þeirri hægri. Snúðu
þér nú aðeins í áttina að mér og
brostu, Bjartur minn, þannig að það
líti út eins og við vinirnir séum að tala
saman. Við höfum nú alltaf verið vinir,
Bjartur minn, er það ekki?
Og túristarnir streymdu í snyrtileg-
um röðum inn í endurbyggða torfbæ-
inn, tóku í hrjúfa og kreppta gamal-
mennishöndina á Bjarti og dáðust að
því í laumi að þessi gamli afdalabóndi
skyldi hafa svo góðan smekk í fatavali,
létu jafnvel falla nokkur orð um það
hversu fallegt bindið hans vaeri, grun-
lausir um að gamla frúin á Útirauðs-
mýri hafði haft þar hönd í bagga.
Henni fannst ekki koma til mála að
Bjartur gamli væri hafður til sýnis fyrir
túrista í óhreinni vinnuskyrtu með oln-
bogana út úr.
Sjálf leiddi Útirauðsmýrarfrúin túr-
istana um húsið og útlistaði fyrir þeim
dugnað Bjarts á þeim tíma sem hann
bjó þarna.
- Þetta glæsilega býli byggði hann
Guðbjartur allt með eigin höndum,
sagði hún. Ég hef aldrei þekkt duglegri
mann. Og handlaginn var hann með af-
brigðum. Það bókstaflega iék allt í
höndunum á þeim manni. Þetta út-
skorna koffort smíðaði hann og gaf
fyrri konunni sinni í brúðargjöf. Hún
benti á fagurlega mynstrað plastkoff-
ort innflutt einhvers staðar frá austur-
löndum fjær. Það var honum mikið
áfall að hún Rósa skyldi deyja svona
ung. Hann átti ekki hest á þeim árum
þannig að hann beislaði hreintarf og
reið honum dagfari og náttfari til að
sækja lækninn. Hann sundreið meira
að segja Jökulsá upp á líf og dauða. En
hann varð of seinn. Það var mikil sorg-
arsaga. Hann jafnaði sig aldrei fyllilega
eftir það.
Afmæli
Jón Daníelsson
skrifar
Útirauðsmýrarfrúin leiddi gestina
um allan bæinn og lýsti hverju hús-
gagni.
- Lát seinni konunnar varð honum
Bjarti mínum svo mikið áfall að hann
undi hér ekki lengur. Það varð úr að
við keyptum af honum jörðina. Eins og
sjá má höfum við haldið öllu vel við til
minningar um liðna tíma, sagði hún.
Nú höfum við ákveðið að gera Sumar-
húsin að safni. Til að koma í veg fyrir
að heiðarlegt fólk verði platað með eft-
irlíkingum höfum við fengið einkaleyfi
á nafninu. Bjartur í Sumarhúsum er nú
skrásett vörumerki.
Úti á hlaðinu sat gamli hreppstjór-
inn á Útirauðsmýri í sölutjaldi, tók við
aðgangseyrinum og seldi boli með
mynd af Bjarti og endurbyggða torf-
bænum. Fjölmargir keyptu líka eintak
af Independent People. Þá lét hrepp-
stjórinn fylgja með ókeypis póstkort
með mynd af Bjarti í gervi jóíasveins-
ins, ríðandi á föngulegum hreintarfi. Ef
menn keyptu tvö eintök af bókinni
fékkst til viðbótar skrautritað skjal því
til staðfestingar að viðkomandi hefði
komið norður fyrir heimskautsbaug.
- Jæja Bjartur minn, sagði Ingólfur
Arnarson Jónsson, þegar dagur var að
kvöldi kominn og síðasta túristarútan
ók úr hlaði. Ég skutla þér þá út að Urð-
arseli. En gleymdu nú ekki að hafa fata-
skipti áður en þú ferð að tutla kúna.
Jakkafötin þín mega ekki verða skítug
fyrir morgundaginn. Ég sæki þig svo
aftur í fyrramálið.
Vondur rithöfundur á móti
bændum
Ætli ég hafi ekki verið á bilinu tíu til
tólf ára þegar ég var búinn að lesa allar
bækur sem til voru á bernskuheimili
mínu, flestar tvisvar og sumar miklu
oftar.
Frændi minn á næsta bæ, Sigurður
Hjartarson á Jaðri, var með útibú frá
lestrarfélagi hreppsins. Ég var reyndar
svolítið smeykur við að koma of ná-
lægt honum af því að hann átti til að
toga í eyrun á okkur krökkunum. En ég
hreifst líka af honum. Hann var síkátur
og léttlyndur. Auk þess kunni hann að
spila á sög af sérstakri list og smíða
gullhringa úr krónupeningum og tú-
köllum.
Siggi á Jaðri skráði mig í lestrarféiag-
ið og lánaði mér þrjár bækur. Ég er nú
búinn að gleyma hvaða tvær bækur ég
valdi sjáifur en ég var smekkmaður á
bækur á þessum árum og hef senni-
lega valið mér bækur um Tarzan. Þetta
ætlaði ég að láta nægja en Siggi tróð
upp á mig þriðju bókinni. Þótt ég
reyndi að rnalda í móinn kom það fyrir
ekki. Ég fór heim með Sjálfstœtt fólk.
Um þá bók vissi ég það eitt að hún
var eftir frekar vondan rithöfund sem
mér skildist jafnvel að væri óvinur
bænda. Hann var til dæmis á móti því
að bændur þurrkuðu upp gagnslausar
mýrar og ræktuðu tún. Halldór Kiljan
hafði að vísu fengið Nóbelsverðlaunin
og var ekki lengur alveg jafn vondur
rithöfundur og þegar ég heyrði hans
fyrst getið, en mér skildist þó að Nób-
elsverðlaunin væru aðallega einhvers
konar snobb. Kiljan skrifaði bækur
sem fjölluðu eiginlega um ekki neitt og
það vantaði í þær alla spennu.
Ég byrjaði á góðu bókunum. Það var
æsilega spennandi og skemmtilegt að
lesa um Tarzan sem sveiflaði sér um
trjákrónurnar, talaði við bráðgáfaða
apa á háþróuðu úgga-úgga-máli og
hálsbraut heimska, huglausa og
menntunarsnauða svertingja með einu
handtaki.
Þriðja bókin lá óhreyfð nokkra hríð,
Ég opnaði hana að vísu og sá mér tii
nokkurrar ánægju að fyrsti hlutinn hét
„Landnámsmaður íslands". En ég sá
Bjartyrí