Alþýðublaðið - 16.07.1974, Blaðsíða 4

Jón Sigurðsson, hagfræðingur:
„Skjótfenginn auður minnkar, en sá sem
safnar smátt verður ríkur”
Inngangur
tJr þvi við erum hér saman
komin á venjulegum messutima
á simnudagsmorgni, finnst mér
fara vel á þvi að nota aðferð
stólræðunnar við þetta spjall
um „framtíðarviðhorf I opin-
berum hagstjórnarmálum”,
þ.e. velja mér texta — að vísu
ekki úr hinni góðu bók — heldur
úr hinni margþvældu þrætubók
umræðna um efnahagsmál og
stjórn efnahagsmála. Aður en
ég fer með þennan stutta texta
dagsins, hlýt ég að telja það
tryggara að taka fram, að þær
simdurlausu hugrenningar, sem
ég ætla mér að reyna að spinna
úr honum, risa engan veginn
undir þvi fina nafni, sem þær
hafa fengið — án minnar vitund-
ar — I dagskrá ráðstefnunnar,
þ.e. „framtiðarviðhorf I opin-
berum hagstjórnarmálum”. Eg
ætla mér heldur ekki að reyna
að draga heillega saman, það
sem fram hefur komið á ráð-
stefnunni, heldur einungis tina
til sitthvað, sem mér finnst at-
hyglisvert i þróun þessara mála
á siðustu árum og áratugum, og
m.a. hefur komið fram á undir-
búningsfundum ráðstefnunnar,
og reyna jafnframt að skyggn-
ast eitthvað fram á við, ráða i
breytingar, sem ýmist eru að
gerast, gætu gerst eða ættu að
gerast á þessu sviði á næstu ár-
um, svo öllu sé til skila haldið.
tJr þvi ég minnist I senn á fortið-
ina og framtiðina er ekki úr vegi
aö taka lika fram, að ég hef ekki
hugsað mér að f jalla um atburði
llöandi stundar, eða alveg ný-
liðna tið eða allra næstu fram-
tiö sérstaklega, heldur i mesta
lagi sem eitt endurtekið dæmi I
langri sögu.
Reyndar býst ég við, að hring-
iða atburðanna á llðandi stund
rugli frekar en skerpi skilning
okkar og yfirsýn yfir viðfangs-
efnið, en nóg um það og snúum
okkur að texta dagsins.
Texti dagsins er eins og ég
nefndi áðan tekinn úr flatneskju
venjulegrar umræðu og stjórn-
málayfirlýsinga um stjórn efna-
hagsmála og hljóðar á þessa
leið:
„Opinber stjórnvöld þurfa á
hverjum tima að hafa góða yfir-
sýn yfir ástand efnahagsmála á
llöandi stund, gera sér skipu-
lega grein fyrir þróun og horf-
um I efnahagsmálum, og að þvi
leyti sem horfurnar fela I sér
frávik frá þeim markmiðum,
sem efnahagsstefnunni eru al-
mennt sett, velja heppilegustu
leiðir og framkvæma nauðsyn-
legar aðgerðir i samræmi við
þetta val til þess að tryggja, að
þessum markmiðum verði
náð”.
Ósköp er þetta nú vondur
texti, og ekki laust við, að hann
hljómi svo kunnuglega I okkar
eyrum, að við liggi, að hann
heyrist ekki. Hins vegar hefur
hann að geyma klasa af orðum
eöa hugtökum, sem reyndar eru
þungamiðjan I hagstjórnar-
fræðum slðustu áratuga, sem
einkum má rekja til rita Norð-
mannsins Frischs, Tinbergens
hins hollenska og Meade hins
breska.
En, ef við nú tökum okkur fyr-
ir hendur að fara yfir textann
orð fyrir orö, risa margar
spurningar og vandamál, mörg
utan sviðs hefðbundinnar hag-
fræði. Mörg þeirra varða mann-
leg samskipti, og töku ákvarð-
ana I mannlegu félagi yfirleitt,
sumir mundu kannski nota orð
eins og valdatafl um sum þess-
ara fyrirbæra. Hver eru nú
kjarnaorðin I klasanum? Þau
eru:
1) Opinber stjórnvöld.
2) Ástand, þróun og horfur i
efnahagsmálum.
3) Markmið efnahagsstefnu.
4) Val leiða.
5) Framkvæmd aðgerða.
Hagfræðingar hafa fjallað
töluvert um markmið efnahags-
stefnunnar, en þó enn meira um
leiðirnar eða hagstjórnartækin
og áhrif þeirra og að sjálfsögðu
um samhengi þjóðhagsstærða
og mat á ástandi og horfum I
efnahagsmálum. Hins vegar
hafa þeir fremur litið f jallað um
aðferðina við töku ákvarðana,
sem liggur að baki framkvæmd
opinberra efnahagsaðgerða,
eöa um raunverulega fram-
kvæmd þeirra. Þetta verkefni
er talið á sviði stjórnmálafræði
og/eða félagsfræði og stjórn-
sýslu, sem þó virðast ekki hafa
ýkja mikið við þetta fengist. í
raun og veru má komast þannig
að orði, að hagstjórnarfræði
kennslubókanna, og e.t.v.
stjórnmálaumræðurnar, taki
sem gefin utan að alveg ákveð-
inn fjölda hagstærða, sem máli
skipta, og skiptingu þeirra i
markmið og leiðir, og siðan að
stjórnmálalegt gildi hvers
markmiðs sé einnig gefið utan
að, annað hvort með föstum, á-
kveönum tölum fyrir hvert
þeirra eða með ákveðnu inn-
byrðis gildismati (þ.e. með for-
gangsferli). Loks er siðan ekki
gert ráð fyrir neinu japli, jamli
eða fuðri I stjórnkerfinu, hvorki
við töku ákvarðana né fram-
kvæmd aðgerða. Ákvarðana-
tökuaðferðirnar og stjórnkerfið
sjálft liggja þannig að mestu ut-
an við þann hring, sem hagfræð-
ingarnir hafa dregið utan um
verkefnið: Að hafa stjórn á
efnahagsmálum. Þar er að þvl
er virðist leikið velrenndum
taflmönnum aðgerða á skýrt
dregnu skákborði hagkerfisins.
Þessi stílfærði sannleikur er
auðvitað meingallaður. Hér er
vitaskuld um mikla einföldun að
ræða I framsetningunni hjá
mér, þvi hagfræðingum er og
hefur verið ljóst, að efnahags-
þátturinn er samofinn öðrum I
þjóðlífsvefnum, en ég held, að
einmitt á þessu síðast nefnda
sviði (þ.e. á sviði stjórnkerfis-
ákvarðanatökunnar sjálfrar) sé
vænlegt að leita að hluta skýr-
inga á mistökum, — og þar með
auðvitað möguleikunum til
framfara, — I hagstjórn eða
a.m.k. auknum skilningi á við-
fangsefninu. Að þessu kem ég
nánar hér á eftir.
1. Ástand, þróun og
horfur i
efnahagsmálum
Ég tók 5 atriði upp úr textan-
um. Ég ætla að fara nokkrum
orðum um hvert þeirra, og kýs
að byrja á nr. 2: Astand, þróun
og horfur I efnahagsmálum, en
geyma mér stjórnvöldin þar til
slðast.
An skipulegrar rannsóknar á
samhengi efnahagslífsins og ár-
vekni við að fylgjast með þvi,
sem gerist i þjóðarbúinu, hlýtur
öll viðleitni til þess að stjórna
þvl að verða fálmkennd. Ég
ætla mér ekki að þreyta ykkur
með miklu hagfræðimasi. A
þessu sviði er margt óunnið, en
ég held þó, að okkur hafi þokað
fram á við á undanförnum ár-
um. Sérstaklega virðist mér
mikilvægt, að sem allra mest og
vandaðast efni um þróun efna-
hagsmála komi reglulega fyrir
almenningssjónir. Vandinn i
okkar fámenni er tviþættur: Að
finna menn til að vinna athug-
unarverkin og koma i veg fyrir
að stjórnvöld einoki upplýsingar
um þessi mál, þótt rétt sé að
viðurkenna að oft sé vandi að
velja réttan birtingartima. I
þessu sambandi vil ég nefna, að
ég tel það fremur vel en miður
fariö, að nokkuð sé um tvl-
verknaö á þessu sviði, einmitt
til þess að koma I veg fyrir ein-
sýni, þótt hófs þurfi að gaeta, þvi
allt kostar þetta fé og atorku.
Hér á landi er að auki við þann
sérstaka vanda að glima, að
náttúrufar og markaðir lykil-
greina eru óstöðugir og erfitt að
spá um þá með nákvæmni. Ég
tel þess vegna að leggja ætti
sérstaka áherslu á gerð full-
kominna útflutningsspáa bæði
til skamms og langs tlma með
samvinnu manna úr ýmsum
áttum t.d. fiskifræðinga og hag-
fræðinga og fulltrúa úr iðnaði og
FYRRI HLUTI
atvinnulifi. Nokkuð hefur verið
unnið að þessu, en oftast nær er
mat stjórnvalda og ráðgjafa
þeirra takmarkað við of ein-
falda mynd og ekki tími eða
tækifæri til að athuga nægilega
fjölbreytt dæmi — án þess menn
drukkni I smáatriðum. Á þessu
sviði getum við þó án efa bætt
okkur.
Yfirleitt held ég að framund-
an séu verulegar framfarir við
könnun samhengis efnahags-
Hfsins, þvl óðum koma til starfs
vel menntaðir hagfræðingar
með betri tölfræðilegan og
stæröfræðilegan undirbúning en
áður og frumgögnin, sem eru
undirstaðan, batna og safnast
upp hægt og sigandi. Kjarni
vandans verður þó stöðugt sá
Þet+a erindi flutti Jón
Sigurðsson, hag-
fræðingur í Munaðar-
nesi 28. apríl sl. á ráð-
stefnu Stjórnunar-
félags fslands um
áhrif opinberra að-
gerða á atvinnulífið.
Erindið nefndi Jón:
„Framtíðarviðhorf í
opinberum hag-
stjórnarmálum".
sami, eða eins og haft er eftir
Sir Alec Cairncross, kunnum
breskum hagfræðingi: „Mér
hefur alltaf reynst erfitt að spá
um nýliðna tlð”. Skrefiö frá töl-
um um liðna tið til spár um
næstu framtlð hlýtur jafnan að
vera enn óvissara og oftast nær
Ihaldsamt I þeirri merkingu, að
menn eru býsna háðir hinu liðna
— hinu þekkta. Með eflingu hag-
rannsókna getum við bætt
árangurinn verulega. En ég
held, að almenn upplýsing og
aögangur almennings að
traustu og reglubundnu skráðu
efni um efnahagsmál sé ekki
siöur mikilvæg. Samvinna milli
manna af óllkum fræðasviðum
er einnig llkleg leið til framfara.
2. Markmið
efnahagsstefnu
Skipting hagstærða I mark-
mið og leiðir er sennilega eitt
mikilvægasta atriðið I hinum
venjulegu hagstjórnarfræðum
hagfræðinnar. En þegar grannt
er skoðað, eru mörkin milli
markmiða og leiða oft óljós.
Þetta bendir þegar á vissa veilu
I hugtakakerfinu. Þannig má
greina, að ýmsar hagstærðir,
sem um sumt virðist eðlilegt að
skoða sem leiðir fremur en
markmið, eru ýmsum sérstök-
um takmörkunum háðar I aug-
um valdhafanna, þ.e. þær verða
eins konar markmið eða mark-
settar leiðir. Hér á landi — og
raunar vlðar — mætti nefna
vextina i þessu sambandi, sem
virðast nær friðhelgir, og ekki
sfður gengið, sem lengi vel var
tabú. Litið var á gengi gjald-
miðilsins sem efnahagslegt
manndómsmerki þjóða, mörg-
um til ógagns, og smáþjóðum
eins og okkur til óþurftar. Þetta
hefur þó verið að breytast á slð-
ustu árum eins og vel er kunn-
ugt. Verðlagsmarkmiðið er að
sumu leyti I þessum flokki.
Á undanförnum árum hefur
mátt merkja breytingar I hag-
stjórnarfræðum I þá átt, að I
stað fastra markmiða komi á-
kveðin takmörk — ójöfnur —
fyrir markmiðsstærðirnar. Með
þessu er stefnt i átt til stærð-
fræðilegra hagfæringaraðferða
(t.d. linear eða non-linear pro-
gramming) við hagstjórn. Þetta
hefur þó ekki náð langt út fyrir
heim háskólanna. Þá hefur
einnig margt verið ritað og rætt
um áhrif óvissu á niðurstöður
hagstjórnarfræðanna,- bæði ó-
vissu um ytri skilyrði og um á-
hrif hagstjórnartækja (eða um
áhrif takmarkaðrar vitneskju
um áhrif hagstjórnartækja).
Niðurstöður þessara athugana
eru margvislegar, en hníga
helst I þá átt, að oftast nær sé
skynsamlegt að beita sem flest-
um tækjum til þeirrar áttar,
sem óskað er, ekki sist, þegar
við þessi atriði er bætt f jölþættu
stjórnkerfi I stað hins heil-
steypta opinbera aðila kennslu-
bókanna.
Auk þessa haga menn I vax-
andi mæli gert sér ljóst, hve
mikil einföldun getur falist I
hinum almennt yfirlýstu mark-
miðum efnahagsstefnunnar,
sem nokkuð viðtæk samstaða
virðist hafa náðst um, a.m.k. I
orði kveðnu, þ.e. vigorðum eins
og full atvinna, ör og jafn hag-
vöxtur, stöðugt verðlag (eða
a.m.k. takmörkuð verðbólga),
réttlát tekjuskipting o.s.frv.
Aður en fullnægjandi lausnir
hafa fundist til þess að ná þess-
um keppikeflum, hafa stöðugt
bæst við fleiri viddir á siðustu
árum, t.d. sérgreind markmið
byggðastefnu og umhverfis-
verndar, þannig að við höfum
varla undan — og eigum senni-
lega ekki að gera. Stöðugt þarf
þvl að finna ný hagstjórnartæki
til þess að ná þessum nýju
markmiðum.
Hér er einnig á ferðinni sá
eiginleiki fjölboðanna I þjóðfé-
lagi nútímans, sérstaklega sjón-
varpsins, að varpa skörpu,
hvltu ljósi athyglinnar á sér-
stök, aðgreind vandamál, sem
myndavélin gerir góð skil. Al-
mennu málin „gera sig ekki I
sjónvarpinu” eins og það heitir
á máli þeirra, sem við það kerfi
starfa (og e.t.v. þeirra, sem
þess njóta). Þessi tilhneiging og
raunar fleiri I framvindu þjóð-
félagsins stefnir i þá átt, að
markmið efnahagsstefnunnar
muni á næstu árum hneigjast til
frekari sérgreiningar og e.t.v. I
sumum dæmum hættulegrar
einföldunar. Með þessu er að
sjálfsögðu gerð krafa um stöð-
ugt sérgreindari aðgerðir af op-
inberri hálfu — „smásmugu-
Iegri Ihlutun” mundu sjálfsagt
sumir segja. Þessi þróun, sem I
sjálfu sér er hvorki góð né vond,
hefur I sér fólgnar vissar hættur
frá sjónarmiði hagstjórnar. Þvi
nógu torvelt hefur okkur reynst
að tryggja innbyrðis samræmi
milli aðgerða, sem stefnt er að
hinum almennu og almennt við-
urkenndu markmiðum efna-
hagsstefnunnar á siðustu árum.
t þessari framvindu eru að
sjálfsögðu ýmis fleiri öfl að
verki en ég nefni hér, ekki sist
breytingar I félagsllfi þjóðar-
innar, sem einkennast af mikilli
fjölgun sérhagsmunasamtaka,
sem láta að sér kveða hvert á
slnu sviði. Stjórnmálamennirnir
hljóta ævinlega að taka nokkurt
tillit til sjónarmiða hagsmuna-
samtaka. Þessu til viðbótar
kemur svo, að vaxandi þátttaka
okkar og annarra þjóða heims I
alþjóðasamstarfi leggur tálma
á beitingu sumra hagstjórnar-
tækja, sem áður var oft gripið
til, svo sem innflutningsgjalda
og hafta, og raunar gengis-
breytinga, sem þýðir, að ýmis
rlki hafa á slðustu árum leitað
að nýjum leiðum til að hlúa að
„slnum”, oftast nær með þvi að
hygla einstökum heimafyrir-
tækjum beinllnis eða óbeinlinis,
án þess að brjóta bókstaf milli-
ríkjaviðskiptasamninga.
3. Val leiða —
framkvæmd aðgerða
Meðþessumorðum er ég kom-
inn að fjórða atriðinu á listanum
i innganginum og raunar þvi
fimmta lika, þ.e. vali leiða og
framkvæmd aðgerða i efna-
hagsmálum. Með dálítið harka-
legri einföldun má halda þvl
fram, eins og ég nefndi áðan, að
okkur hætti til að halda okkur
við vel skilgreindar leiðir og að-
gerðir og fræðilegt mat á áhrif-
um og innbyrðis samræmi
þeirra án þess að skeyta mikið
um sjálft valið á leiðum og
raunverulega framkvæmd að-
gerðanna. Að þessum atriðum
ætla ég að vikja nánar hér á eft-
ir, þegar ég sný mér að fyrsta
atriðinu á listanum, þ.e. „opin-
berum stjórnvöldum”. Aður en
að þvi kemur vil ég þó aðeins
drepa á leiðirnar eins og þær
eru yfirleitt taldar fyrirfram
gefnar og skýrt skilgreindar
eins og þær eru I fræðunum,
fremur en sem illa skilgreindar
athafnir háðar ýmsum ann-
mörkum stjórnkerfis okkar eins
og þær eru I reynd.
Ég ætla mér auðvitað ekki að
endurtaka það, sem fram kom I
undirbúningserindunum, heldur
aðeins draga fram örfá atriði,
sem athyglisverð má telja I
sögulegri þróun og beitingu
hagstjórnartækja hér á landi frá
þvl við tókum stjórn efnahags-
mála i okkar eigin hendur á
fyrsta fjórðungi þessarar aldar.
Eins og kunnugt er, er bæði
erfitt og kannski viðsjárvert að
lýsa sögulegri þróun með al-
mennum einkennandi orðum og
alhæfingum. Sérstaklega virðist
mönnum yfirleitt, að einmitt á
þeirra dögum séu timamót og
atburðarásin flókin og mót-
sagnakennd. Ef við tækjum
mark á öllum sllkum meintum
vatnaskilum fengist llklega lítið
samfelld saga. Yfirleitt ímynda
menn sér, að i gamla daga hafi
hlutirnir verið einfaldari og þvi
skiptum við liðinni tið hiklaust
upp I afmörkuð tlmaskeið, hvert
með sínum skýru einkennum.
Þessi aðferð hlýtur alltaf að
vera umdeild, en ég held, að
menn myndu svona yfirleitt
ekki mótmæla þvl, að fyrstu
áratugir okkar sjálfsforræðis I
efnahagsmálum — þ.e. fram á
miðjan þriðja áratuginn — hafi
fremur einkennst af afskipta-
c>
0
Þriðjudagur 16. júlí 1974.