Alþýðublaðið - 16.07.1974, Blaðsíða 5

Otgefandi Bla6 hf.
Ritstjórar: Freysteinn Jóhannsson (^b)
----------1 Sighvatur Björgvinsson
alþýðu Auglýsingastjóri: Fanney Kristjánsdóttir
I 9 Mi'tTT Otbreiðslustjóri: Þráinn Þorleifsson
lílRTlíTll A^setur ritstjórnar: Skipholt 19, simi:
I.Jl.L JL J 2880() Auglýsingar: Hverfisgötu 8-10:
simi 28660 og 14906.
Afgreiðsla: Hverfisgötu 8-10: simi 14900,
Blaðaprent hf.
Alþingi kallaö saman
Hið nýkjörna Alþingi hefur verið kall-
að saman til funda þegar i þessari viku,
og er óvenjulegt, að svo skuli gert þegar
að loknum kosningum, en ekki beðið
venjulegs samkomutima þingsins i
október. Er liklegt, að þetta sé gert
vegna hins umdeilda þingrofs, er um-
boð var tekið af þingmönnum og lýð-
veldið gert þinglaust. Þykir ekki rétt, að
svo sé lengi, en þar að auki kallar þjóð-
hátiðin á löglegt þing. Alþingi er ætlað
að koma saman á Þingvelli og gera þar
sögulega ályktun. Til að svo megi
verða, þarf þingið fyrst að koma saman
i Reykjavik til þess að samþykkja kjör-
bréf þingmanna eftir formlega setn-
ingarathöfn, svo og til að kjósa forseta,
nefndir og fleiri embættismenn.
Hér á landi hefur verið venja, að for-
setar Alþingis væru valdir af þeim
meirihluta, sem hverju sinni myndar
rikisstjórn. Forsetar hafa allmikið vald
og gætu hugsanlega skapað rikisstjórn
óeðlilega erfiðleika i afgreiðslu mikil-
vægra mála. Hefur þetta raunar komið
fyrir á Alþingi, en þó er ástæða til að
ætla, að ekki sé lengur nauðsyn að
tengja saman forsetana og rikisstjórn.
Núverandi stjórnarflokkar gengust
fyrir þeirri nýjung, að varaforsetar
skyldu kosnir úr andstöðuflokkum, og
gafst það vel og vandræðalaust með
öllu.
Að þessu sinni er allt þetta flóknara
en venjulega fyrir þá sök, að enn hefur
ekki verið mynduð rikisstjórn eftir
kosningarnar. Verða stjórnmálaflokk-
arnir þvi að koma sér saman um skipan
þjóðhátiðarforseta fyrir þetta sumar-
þing til að stýra störfum þess, fyrst á
fundum i Reykjavik, en siðan á Þing-
velli.
Fleira er þó, sem gera verður. Skylda
er að leggja fyrir þetta þing þau bráða-
birgðalög, sem rikisstjórnin hefur gefið
út frá siðustu þinglokum, en i þeim felst
nokkurt viðnám gegn verðbólgu, og
eiga þau að gilda til 30. ágúst. Ef þingið
ekki afgreiðir þessi lög, falla þau úr
gildi, og er þvi talið liklegt, að valinn
verði sá kostur að fresta þinginu, svo að
bráðabirgðalögin gildi, uns mynduð
hefur verið ný stjórn og hún tekið til
sinna ráða i efnahagsmálum. Verði
þingi frestað, þarf það að koma saman i
byrjun október, svo að þvi verði form-
lega slitið, en siðan hefst reglulegt þing
10. október.
Allt er þetta dálitið vandræðalegt, en
tekst þó vonandi svo, að ekkert skyggi á
þjóðhátiðina og þá ákvörðun um stór-
átak i landgræðslu, sem Alþingi ætlar
að taka á Þingvallarfundi. Hitt skiptir
raunar meira máli, að ekki dragist úr
hömlu myndun nýrrar rikisstjómar, og
að hið nýkjörna þing, með friðum hópi
nýrra þingmanna, verði farsælt i störf-
um sinum á þeim erfiðu timum, sem
framundan eru.
leysi af opinberri hálfu af þvi,
sem við nú köllum almenn efna-
hagsmál. Vandamálin voru
sennilega sjaldnast skilgreind á
landsvísu, heldur fremur dæmi
fyrir dæmi. Gengisbreytingin
1924—1925 markar að minni
hyggju nokkur timamót i þess-
um efnum. Hiklaust má telja að
hún hafi verið reist á trú á gildi
almennra þjóðhagfræðilegra
sjónarmiða og aðgerða. Þótt
menn kunni að greina á um rétt-
mæti þeirra sérstöku sjónar-
miða, sem réðu breytingunni og
stærð hennar. Jafnljóst virðist,
að frá 1930 og fram undir lok
sjötta áratugsins var hér alls
ráðandi beiting sérgreindra
efnahagsaðgerða, með áherslu
á beinar magntakmarkanir og
leyfaveitingar. Hér rikti vernd-
ar- eða einangrunarstefna i
utanrikisverslun, hátolla- og
haftastefna o.s.frv. Genginu var
haldið rfgbundnu í lengstu lög
hér á landi. Upphaf þessa má
rekja til kreppuáranna og al-
þjóðlegra hreyfinga i hag-
stjórnarmálum á þeim árum.
Við vorum þó engan veginn sér-
stakir eftirbátar annarra i
þessu, þvi skilningur manna á
nauðsyn almennrar hagstjórnar
til sveiflujöfnunar var hvar-
vetna takmarkaður. Viða um
lönd var einmitt beitt svipuðum
aðferðum. Heimsstyrjöldin sið-
ari hafði einnig i för með sér
margs konar sérgreindar efna-
hagsráðstafanir, skömmtun,
höft og leyfisveitingar o.s.frv..
Hér á landi er það fyrst á sjötta
áratugnum, og þó ekki fyrir al-
vöru fyrr en á þeim 7., að i stað
hafta- leyfa- og hátollakerfis,
tekur að gæta ákveðinnar við-
leitni til þess að beita almenn-
um hagstjórnartækjum sem
aðalreglu. A sviði utanrikis-
verslunar kom þessi stefnu-
breyting fram i afnámi innflutn-
ingsleyfakerfisins, almennri
lækkun tolla, og frjálsari gjald-
eyrisverslun yfirleitt. Með
þessu var þyngri byröi en áður
varpað á almennar fjármála-
peningamála- og gengisaðgerð-
ir, sem tæki til þess að halda
jafnvægi i utanrikisviðskiptum
og þjóðarbúskap. Breytingarn-
ar hér á landi spegla að mörgu
leyti þróunina i nágrannalönd-
um okkar, þótt segja megi, að
viö séum seinni til, kannski sem
nemur einum áratug. A allra
siðustu árum tekur svo að gæta
á ný — og þá enn i hátt við það,
sem annars staðar hefur komið
fram — sérgreiningarviðleitni á
sviöi efnahagsmála. Þótt við
munum vafalaust dansa með i
þeim leik, held ég sé mikilvægt
að viö reynum á næstu árum
fyrst og fremst að ná betra valdi
á þeim almennu hagstjórnar-
tækjum, sem varða heildarskil-
yrðin i hagkerfinu. Þar er
margvislegra umbóta þörf,
bæði í stjórnkerfinu sjálfu og
eins á hinu almenna félags- og
stjórnmálasviði, ekki sist vegna
þess, að við erum i miðjum klið-
um að framkvæma fri-
verslunarstefnuna, sem felst i
aðild okkar að EFTA og við-
skiptasamningi við EBE, sem
viðtæk stjórnmálasamstaða
hefur nú náðst um.
Ég ætla að nefna nokkur at-
riði, sem varða framkvæmd
efnahagsaðgerða og þann
stjórnarfarsramma, sem þeim
er settur.
Fjármálatæki
Það sjónarmið, að f jármálum
hins opinbera, bæði rikis og
sveitarfélaga, megi og eigi að
beita i sveiflujöfnunarskyni,
hefur átt erfitt uppdráttar hér á
landi. Hér koma m.a. til stöðugt
knýjandi þarfir fyrir opinberar
framkvæmdir og þjónustu i
,,nýju” landi. Framkvæmda-
viljinn ræður ferðinni og eina
reglan, sem nokkurs virðist virt
i stjórnmálaumræðum um
rikisfjármálin, er reglan um
„hallalausan rikisbúskap” út
frá þröngum einkafjárhags-
sjónarmiðum og litlu skeytt um
heildareftirspurnaráhrif, sem
veröur að teljast furðulegt
fjörutiu árum eftir burð kenn-
inga Keynes. A þessu viðhorfi
verður að fást breyting á næstu
árum. Skipuleg beiting opin-
berra fjármála til þess að hafa
áhrif á athafnastigið i hagkerf-
inu kallar á skýlausa viður-
kenningu á þessu hlutverki
rikisfjármálanna með breyttri
löggjöf. Þessi viðurkenning hef-
ur ekki fengist enn. Stjórnvöld
verða að gera sér ljóst, að meg-
inhlutverk skattlagningar er að
halda aftur af eftirspurn i hag-
kerfinu til þess að skapa raun-
verulegt svigrúm fyrir opinber
útgjöld. Skattalöggjöfin þarf að
kveða opinskátt á um heimild
fyrir rikisstjórnina til þess að
breyta inni á fjárlagaárinu
ákveðnum, mikilvægum skött-
um til hækkunar eða lækkunar
innan ákveðinna marka. Siðan
væri eftir á leitað samþykkis Al-
þingis, og væri jafnan fráfarar-
atriði, ef slik breyting hlyti ekki
samþykki. Heimildum af þessu
tagi ætti alls ekki að fylgja sjálf-
krafa heimild til þess að ráð-
stafa fé, sem þannig væri aflað,
né kvöð til lækkunar gjalda,
sem tekjufórn i hagstjórnar-
skyni næmi. Til þess að skatt-
breytingar af þessu tagi kæmu
að tilætluðu haldi, þyrfti að á-
kveða I almennum kjarasamn-
ingum eða lögum, að slikar
skattbreytingar hefðu ekki i för
meö sér sjálfkrafa breytingar á
verðlagsbótum á laun. Þessi
svigrúmsheimild ætti að ná til
allra mikilvægustu skattanna:
Söluskatts/virðisaukaskatts,
tekju- og eignaskatta og launa-
skatts auk fjáröflunartolla og -
gjalda af innflutningi. Skatta-
lagabreytingar i þessa átt ættu
að vera mikilvægur þáttur i
þeirri heildarendurskoðun
skattkerfisins, sem nú stendur
yfir, einkum af tilefni aðildar
okkar að EFTA og viðskipta-
samningi við EBE. Til þess að
auövelda yfirsýn er brýnt, að
tekjuöflunarlögum rikisins
veröi steypt i einn lagabálk og
sérstakar reglur settar um gerð
og flutning frumvarpa um
breytingar á þeirri löggjöf,
einkum þannig, að jafnan sé
reynt að meta heildaráhrif
slikra tillagna. Við þá endur-
skoðun, sem nú stendur yfir,
þarf einnig að huga að greiðslu-
reglum skattheimtunnar með
það fyrir augum að nálgast
kosti staðgreiðslu en sneiða hjá
göllum hennar. Sérstaka á-
herslu þarf að sjálfsögðu einnig
að leggja á að sniða alls konar
ótilætlaða mismunun úr skatt-
kerfinu. Ekki sist er þörf rót-
tækra breytinga á söluskattin-
um, sem orðinn er afar hár og
kannski dragbitur á greinar
með hátt innlent vinnsluvirðis-
hlutfa 11 vegna uppsöfnunar
skattsins i aðföngum þeirra.
A útgjaldahlið þyrfti ekki sið-
ur að koma upp sams konar við-
búnaðar- eða svigrúmsheimild-
um. Þótt þar yrði sennilega enn
þyngra undir fæti, vegna hefð-
bundinna smámunaafskipta
þingsins af fjárveitingum og þó
ennfremur vegna viðtækrar lög-
bindingar útgjalda. Afnám eða
verulegur samdráttur mörkun-
ar tekna til sérstakra þarfa væri
t.d. stórt skref i framfaraátt frá
sjónarmiði hagstjórnar. Fjár-
hagstengsli rikisins og sveitar-
félaganna eru mjög mikilvægur
hlekkur. Sveitarfélögin eru svo
mikilvægur fjárhagsaðili, að til
þess verður að ætlast, að þau
taki þátt i viðleitni til sveiflu-
jöfnunar með fjármálalegum
aögerðum. Ef til vill ætti að
mynda sérstaka jöfnunarsjóði
fyrir fjárfestingarfé sveitarfé-
laga, sem þau legðu á i þensluá -
standi, en notuðu siðan umfram
tekjur, þegar miður árar. Einn-
ig væri hugsanlegt að hafa þátt-
tökuhlutföll rikisins i sameigin-
legum framkvæmdum rikis og
sveitarfélaga breytileg eftir
hagsveiflunni, þ.e. ekki alveg
fastákveðin með lögum, heldur
aðeins innan ákveðinna marka.
Hér væri vafalaust um erfitt og
viðkvæmt mál að ræða, en engu
að siður mál, sem ég tel að taka
þyrfti föstum tökum á næstu ár-
um.
Núverandi stjórnkerfi opin-
berra fjármála er að minni
hyggju of veikt I miðið til virkr-
ar hagstjórnar. Til þessa eru
vafalaust margar sögulegar á-
stæður, ekki síst sjálfstæðisvið-
leitni islenska þingsins gagn-
vart danskri yfirstjórn á ni-
tjándu öldinni, og loks hin inn-
flutta danska, þinglega hefð i
þessum efnum, en mér skilst, að
danska þinginu sé gefið meira
fjárveitingavald en viðast tiðk-
ast. Þessum efnum er ég þó ekki
nógu kunnugur til að fullyrða
hlutina.
Peningamálatæki
Látum þetta nægja um ríkis-
fjármálin og snúum okkur að
peninga- og lánamálum. Enginn
vafi leikur á, að aðgerðir á sviði
peningamála og lánamála eru
og hljóta að vera mikilvægur
þáttur i samræmdri efnahags-
stefnu. Hér á landi hefur hins
vegar reynst erfitt að beita pen-
ingamálatækjum til sveiflujöfn-
unar. Annars vegar er sú stað-
reynd, að peningamagnið i um-
ferð ræðst að verulegu leyti af
sveiflum i erlendum eignum
bankakerfisins, sem að óbreyttu
gengi eru að verulegu leyti utan
við okkar áhrifasvið, og hins
vegar hefur hér gætt — eins og i
mörgum öðrum Evrópulöndum
— mikillar tregðu til þess að
beita peningamálaaðgerðum,
þar sem þeim þó mætti við
koma, bæði vegna hefðbundinn-
ar lágvaxtastefnu, og eins
vegna afstöðu þings og stjórnar,
sem oftast knýr á fyrirgreiðslu
til opinberra framkvæmda eða
annarra þóknanlegra fram-
kvæmda frá bankakerfinu eða
jafnvel Seðlabankanum. En all-
ir mikikvægustu viðskiptabank-
arnir eru sem kunnugt er undir
þingkjörinni yfirstjórn, og eru
kannski þess vegna djarfari en
ella i skiptum sinum við Seðla-
bankann, sem endanlega upp-
sprettu lánsfjár, þrátt fyrir
refsivexti, auk þess sem þeir
gera sér Ijóst, a.m.k. þeir
stærstu, að vegna peninga-
margfaldarans I bankakerfinu,
þá eru yfirdráttarvextir i Seðla-
banka þeim miklu þyngri i sjón
en raun.
En það er einmitt samþjöpp-
un bankavaldsins, sem er meg-
inforsenda og réttlæting rikis-
bankakerfisins, góð og gild um
margt að minni hyggju, en af
henni þarf einnig að leiða sér-
stök ábyrgð og þátttaka af hálfu
rikisbankanna I stjórn efna-
hagsmála i heild. Vegna ófull-
komins fjármagnsmarkaðar á
Seðlabankinn ekki nema tak-
markaðan aðgang að öðrum en
viðskiptabönkum til þess að
hafa áhrif á peningamarkaðinn
og peningamagnið með sölu eða
kaupum á skuldabréfum. End-
urkaup afurðavixla skv. rig-
bundnum reglum binda einnig
hendur Seðlabankans til sveiflu-
jafnandi áhrifa. Auk þess má
nefna, að fjárfestingarlánakerf-
ið, að lifeyrissjóðunum með-
töldum, er sundrað og áreiðan-
lega fremur liklegt til óhóflegr-
ar útlánaaukningar en aðhalds I
þensluástandi. A sviði peninga-
og lánamála virðist æskilegt að
stefna á næstu árum að sam-
ræmdri, sveigjanlegri, vaxta-
stefnu fyrir allan lánamarkaö-
inn, og athuga þyrfti sérstak-
lega i þvi sambandi eitthvert
form almennrar verðtrygging-
ar, eða almenns tillits til verð-
þróunar, við ákvörðun ávöxtun-
ar fjárskuldbindinga, bæði á út-
lánum og innlánum. Þetta viða-
mikla mál ætla ég þó aðeins að
nefna, en ekki að ræða nánar.
Samtimis þessu tel ég, að til
þess að forðast mismunun þyrfti
að láta svipaðar reglur gilda um
bindingu verulegs hluta af ráð-
stöfunarfé allra innláns- og fjár-
málastbfnana, ekki sist lifeyris-
sjóðanna, sem eru mikilvæg og
vaxandi uppspretta lánsfjár i
landinu.
Ennfremur tel ég, að
markviss heildarstjórn á er-
lendum lántökum frá ári til árs,
ab teknu tilliti til árferðis-
sveiflna og langtimasjónarmiða
i senn, sé mikilvægt hag-
stjórnartæki, sem þurfi að gefa
mun ákveðnara form og farveg
en nú er.
Frá 1969 hefur Verðjöfnunar-
sjóður fiskiðnaöarins starfað.
Markmið hans er jöfnun
sveiflna i útflutningsverðlagi
sjávarafurða. Asamt timabær-
um smágengisbreytingum,
felur hann i sér markverð-
ustu nýjung siðustu ára i við-
leitninni að jafna við ystu mörk
utanaðkomandi sveiflur, sem
hér hafa löngum reynst afdrifa-
rikur aflvaki innlendrar efna-
hagsþenslu. Reynsla siðustu ára
sýnir að minni hyggju, að þótt
Verðjöfnunarsjóði fiskiðnaðar-
ins séu sett ákveðin takmörk
vegna áhrifa hans á tekjuskipt-
inguna milli atvinnuveganna,
þá felist eigi að siður i þessari
reynslu eins konar varnarsigur.
Við eigum hiklaust að freista
þess að þróa þetta tæki frekar.
Ekkert vinnst með einu snjöllu
lagi á þessum vettvangi, og ég
held að með verðjöfnunarsjóðn-
um hafi okkur bæst gagnlegt
verkfæri i kistuna.
Þriðjudagur 16. júlí 1974.
0