Alþýðublaðið - 31.03.1976, Blaðsíða 9

8
VETTVANGUR
ýöu-
bláöiö
alþvöu-
blaöíö
Miðvikudagur 31. marz 1976.
VETTVANGUR 9
Hvernig eigum við
hjónin að lifa af
30 þúsund á mánuði?
Guðrún Böðvarsdóttir hringdi:
„Þannig er mál með vexti að ég
er öryrki og kemst á ellilaun i júli.
Maðurinn minn er á ellilaunum
og hefur þetta samanlagt rétt
nægt okkur til að skrimta af þvi.
Nú ber svo við að maðurinn
minn feg einu sinni sem oftar að
ná i ellilaunin sin. En viti menn —
þegar hann opnar umslagið, sér
hann að hann fær ekki nema hluta
þeirrar upphæðar sem hann átti
að fá.
Við höfðum samband við
Tryggingastofnunina til að vita
hverju þetta sætti. Var okkur þá
tjáð að þar sem ég fengi örorku-
lifeyri, þá væru ellilaun mannsins
mins skert sem honum næmi.
Einnig fengum við aö vita að
um leið og ég fer á ellilaun, missi
ég örorkubæturnar.
Og nú spyr ég: Hvernig er hægt
að ætlast til að við hjónin getum
lifað á 30 — þrjátiu þúsundum á
mánuði. Mér þætti gaman að vita
hvort Geir og aðrir háir herrar i
rikisstjórninni treysta sér til
þess.”
Amerískur stríðsguð og
átrúnaður sjónvarpsins
Svo brá við að undirritaður
settist fyrir framan sjónvarps-
tæki s.l. laugardagskvöld og
hugðist horfa á eina af þeim af-
þreyingarmyndum sem gjarnan
eru sendar á skjái landsmanna.
Það skal játað aö undirritaður
gónir ekki á sjónvarp að stað-
aldri en þetta var i annað skipti
á tveimur vikum sem hann
eyddi tima sínum i sjónvarps-
gláp.
Eigi að tina til það sem undir-
rituðum fannst jákvætt i þeim
tveimur kvikmyndum sem
sýndar voru umrætt laugar-
dagskvöld, þá var það einungis
leikur Humprey Bogart i
myndinni sem varpað var á
skjáinn þann 20. marz s.l.
Efni myndanna er mjög hlið-
stætt: Þær byggjast upp á
blöndu sem samanstendur af
vixlverkandi einfeldni, frama-
vona, vonbrigða, spennu og
„happy end”. Inni þetta er svo
blandað hæfilegu magni af tára-
flóði fegurðardisa og ælovju-at-
buröum. Uppbygging sem þessi
er alls ekki óalgeng i þorra
hollywoodmynda, sem fram-
leiddar eru á grundvelli
markaðslögmála.
Þeir sem séð hafa stribs-
myndir i kvikmyndahúsum hafa
eflaust tekið eftir þvi, aö fram-
leiðendur myndanna færa við-
komandi herstjórnum þakkir
fyrir veittan stuðning og aðstoð
við gerö myndanna. 1 fyrr-
nefndum sjónvarpsmyndum
bar ekki á að framleiðendur
þökkuðu neinum aöila sérstak-
lega, enda þótt striöstæki kæmu
verulega við sögu, einkum i
siðari myndinni (sem sýnd var
20. marz). Þá hvarflar óneitan-
lega aö manni sú spurning,
hvort framleiðendur þessara
tveggja mynda séu þeir ótindu
ruddar og fúlmenni að sýna
bandariska hernam i engu
þakklætisvott fyrir veittan
stuðning. Þvi greinilegt var, að
t.d. i siðari myndinni voru her-
skipin merkt bandariska
hernum. Eftir þvi sem ekki ó-
merkara málgagn en Morgun-
blaöiö segir, þá eru banda-
rikjamenn upp til hópa afar
háttvisir og kurteisir fram i
fingurgóma. Þá hlýtur eitthvað
annað en ruddamennska að
valda þessum skorti á þakklæti.
Það skyidi þó aldrei hafa verið
Bandarikjaher sem stóð á bak
við gerð myndanna?
Ef við reynum að átta okkur á
hver boðskapur þessara
tveggja mynda er, þá komumst
við að þeirri niðurstöðu að fyrri
myndin (sú sem sýnd var 13.
marz s.l.) átti að sýna hvern
mann bandariskir iandgöngu-
liðar hafa að geyma. Þeir eru
ætið boðnir og búnir að rétta
félögum sinum hjálparhönd,
þeirra biður glæsileg heim-
koma, kvenfólk fellur biðjandi
að fótum þeirra, m.ö.o. lif
þeirra er hið eftirsóknarverð-
asta hverjum manni. Nú skýtur
þessi mynd af bandariskum
landgönguliöum nokkuö skökku
viö þær fregnir sem viö höfum
fengið af dáöum þeirra i suö-
austur-Asiu (barnamorö og
fjöldagrafir), en einnig það
hlýtur að hafa sina skýringu.
Siöari myndin sýndi svo ekki
var um villst, aö réttlætiskennd
hins velagaða Bandarikjahers
er slfk, að málstaöur „hins
góða” hlýtur ávallt að sigra.
(Þaö er eftirtektarvert hverja
meöferö menntamenn fengu i
myndinni. Sérfræöingur i geö-
lækningum er geröur að ein-
feldningi og rithöfundur aö
lyddu og lúamenni). Þarna
skyldu þó ekki vera tvö dæmi
um hinar frægu kvikmyndir
71
4,'
sem Bandarikjaher lætur gera i
þeim tilgangi aö fegra og glans-
gera lif hermanna. Þessum
áróðursmyndum er ætlað að
virkja hvetjandi á bandariska
karlmenn, þannig að þeir komi
til herþjónustu með jákvæöu
hugarfari i garö hersins. Um
áhrif slikra mynda skal látið
ósagt en á það minnt, aö áróður
getur tekið á sig hinar ótrú-
legustu myndir. Hann getur
verið fólginn i þurri upp-
talningu staðreynda og enn-
fremur getur hann birzt i „hug-
ljúfri” kvikmynd.
Hér að framan hefur verið
bent á tvö atriöi sem óneitan-
lega hniga i þá átt, aö myndir
þær sem Islenzka sjónvarpiö
sýndi 13. og 20. marz s.l. séu
áróöursmyndir, framleiddar af
bandariska hernum. Sé þetta
rétt þykir undirrituöum oröiö
heldur lágt risið á hinu þing-
kjörna útvarpsráði. Það er
beinlinis ósvifni gagnvart
islenzkum sjón-
varpsáhorfendum, þegar þeim
er ætlað að eyða laugardags-
kvöldum i aö góna á illa geröar
áróðursmyndir frá þeim her
sem drepið hefur fleiri börn,
konur og gamalmenni en Hitler
og striösvélum hans tókst aö
deyöa i allri siöari heim-
styrjöldinni.
Meirihluti útvarpsráös
samanstendur af fulltrúum
þeirra flokka er nú hafa meiri-
hluta á Alþingi. Undirritaöur
spyr: Var þaö frumhlaup
stjórnarsinna aö sjónvarpiö
sýndi fyrrnefndar tvær kvik-
myndir? Eöa skyldi stjórnar-
sinnum vera i mun aö sannfæra
tslendinga um ágæti þess hers
sem á sér blóöugri feril en önnur
dæmi eru um i veraldar-
sögunni? Þaö skyldi þó ekki
vera, að einmitt núna þegar
natoherskip ógna lifi islenzkra
va r ð sk i ps m a n n a , með
samþýkki Bandarikjahers, þá
telji stjórnarsinnar þörf á að
fegra andlit þessa hernaðar-
bandalags?
Hjálmar Arnason,
Hafnarfirði
ES. Vlinnug þeirra fregna sem
okkur hafa að undanförnu borizt
uin starfsemi CIA (meira að
segja úr Morgunblaöinu), þá
skulum viö ekki blekkja okkur
með þvi, að þessi starfsemi nær
einnig til okkar, saklausra
islendinga.
Sjúkdómseinkennin ekki ósvipuð og á íslandi:
ÞEGflR NÝFUNDNALAND
VARÐ GJALDÞROTA 1934
Island og Nýfundna-
land hafa oft verið borin
saman. Bæði löndin eru
allmiklar eyjar i norð-
anverðu Atlantshafi, og
umhverfis þær eru auð-
ug fiskimið. Báðar voru
byggðar frá Vest-
ur-Evrópu og þorskveið-
ar urðu aðalatvinnuveg-
ur, þorskurinn bróður-
partur útflutnings.
Islendingar hafa lengi
talið slikan samanburð
sér mjög hagstæðan.
Það fer litlum sögum af
menningarafrekum Ný-
fundnalandsmanna, og
þeim mistókst sjálf-
stæðisbaráttan svo
herfilega, að þeir voru
sviptir pólitiskri sjálf-
stjórn og settir undir er-
lenda stjórnarnefnd
1934, en hafa fram til
þessa dags þurft á er-
lendum styrkjum að
halda til að komast af.
Enn hafa tslendingar að þvi er
virðist yfirhöndina hvað menn-
ingu og bókmenntaverölaun
snertir, en i seinni tið hafa menn
hér á landi bent á, að þróun efna-
hagsmála sé að verða nauðalik
þvi, sem gerðist, áður en Ný-
fundnaland var svipt lögræöi,
þjóöin missti öll áhrif á lands-
stjóm, sem var falin erlendri
nefnd.
□ Land
þorskveiðanna
Fornleifar á noröurodda Ný-
fundnalands benda til þess, að
norrænir menn hafi búið þar um
árið 1.000, og gæti landið verið
Vinland. Mundi þá strönd Labra-
dor (þar sem geysimikil, nálega
óbyggð landssvæði heyra undir
Nýfundnaland) geta verið Hellu-
land.
John Cabot varð fyrstur siðari
landkönnuða til aö sigla með
ströndum landsins. Miklar likur
eru þó á, að fiskimenn á Bret-

N?
' "A:

geHeBle^

QUEBHC

|íöt á
Argeitj
Jorv
jskagf
/fe

pwtííwu
ÍOVA SCOTtA

lifex

Höfuðborgin álíka stór og Reykjavík
A kortinu sjást eyjan Nýfundnaland og hið viðáttumikla svæði Labrador, sem heyrir undir Nýfundna-
land. Saman er þetta allt fylki i Kanada meö um 500.000 ibúum, þar af aöeins 10—20.000 i Labrador. ibú-
ar eyjarinnar eru i þorpum meðfram ströndum landsins, en þéttbýii er mest á Avatonskaga, og þar er
höfuöborgin, St. John’s, álika stór og Reykjavik. Við Anse aux Meadows á noröurenda eyjarinnar hafa
fundizt fornleifar frá vikingaöld. Gander er kunnur flugvöllur, en i Argentia hittust Rooseveit og
Churchill á striösárunum. Corner Brook er önnur stærsta borgin, 25—30.000. islenzk kaupskip sigla oft
um Belle Isle sundiö á leið til Bandarikjanna.
landseyjum hafi þekkt til Ný-
fundnalandsmiða, og vera má, að
irskir munkar, Papar, hafi siglt
þangað fyrir daga Leifs heppna.
Upp úr árinu 1500 tóku fiski-
menn Vestur-Evrópu að streyma
til hinna auðugu fiskimiða, þar
sem kaldur Labradorstraumur
mætir hlýjum Golfstraumnum á
grunni Nýfundnalands. Bretar
voru þar ráðandi, en Frakkar,
Baskar, Portúgalir og fleiri komu
við sögu. Arið 1583 var landið lýst
brezk eign, en landnám var þá
enn sáralitið. Brezk stjórnvöld
kærðu sig ekki um, að fólk settist
að vestra, en vildi að þar væru að-
eins bækistöðvar fiskiflotanna á
sumrin. Bretarvildu halda alger-
um yfirráðum yfir þorskverzlun-
inni, sem þá var miklu þýðingar-
meiri en nú, og litu á fiskiskipa-
flotann sem þjálfunarstöð fyrir
brezka flotann. Þannig höfðu
fiskveiðarnar viö Nýfundnaland
margfalt gildi fyrir Breta á 17. og
18. öld, er flotaveldi þeirra var
mest. Voru aöeins 120 ibúar á Ný-
fundnalandi árið 1684.
Þegar kom fram á 19. öld, tók
þetta að breytast, og timabil
Napoleonsstyrjaldanna (þegar
Jörundur tók ísland og hér lá við
sulti) varð fyrsta blómatimabil
Nýfundnalands. Fiskverð var
hátt, og landsmenn lögöu undir
sig saltfiskmarkaði Miðjarðar-
hafslandanna. Allmargt fólk
hafði þá flutzt til landsins, aðal-
lega írar, og eru ibúarnir enn i
dag enskumælandi og af
irsk-enskum uppruna.
Frá 1802 fengu Nýfundnalands-
menn vaxandi ihlutun um eigin
mál, frá 1832 i tveggja deilda
þingi. Miklar deilur urðu á milli
fulltrúa kaupmannavaldsins i
höfuðborginni, St. John’s, i efri
deild, og fulltrúa fólksins i neðri
deild, unz þingið var afnumið og
endurstofnað i einni deild 1855.
Verð á þorski var allstöðugt
mestalla öldina, nýir markaðir
fundust i Braziliu, og miklar sel-7
veiðar hófust. Hafinn var land-
búnaður, og ýmislegt gert til að
auka fjölbreytni atvinnuvega.
Var hagur landsins meö blóma
1870—95, atvinnutæki i höndum
landsmanna sjálfra og framtiöar-
horfur taldar góöar. Komið var
upp veiðarfæragerö og skipa-
smiöum i landinu sjálfu.
Fyrir aldamót snerist margt til
verri vegar. Borgin St. John’s
brann að þrem fjóröu hlutum
1892, litt tryggð, og 1894 urðu tveir
aðalbankar landsins gjaldþrota.
Seölar þessara banka voru eini
gjaldmiöill landsins, og leiddi
þetta til mikilla vandræða.
Frá 1900 til 1930 var timabil er-'
lendrar fjárfestingar á Ný-
fundnalandi, er brezkir,
kanadiskir og ameriskir fjár-
málamenn og fyrirtæki náöu und-
irtökum á efnahagslifi landsins.
Kom nú til sögunnar lagning
járnbrauta, vegagerð, stóraukið
skógarhögg, pappirsframleiðsla
og námugröftur (kopar, járn
o.fl.). Brezkir dómstólar veittu
Nýfundnalandi yfirráð yfir aust-
urströnd Labrador og allt vestur
til vatnaskila, sem er þrisvar
sinnum meira landflæmi en eyjan
sjálf, en hún er um 20% stærri að
flatarmáli en Island.
□ Kreppa
og hrun
Nýfundalandsmenn héldu ekki
vöku sinni á þessum árum hvað
efnahagslegt öryggi snerti. Þeir
reyndust þvi illa viðbúnir, er
heimskreppan skall á þeim 1931.
Þeir höfðu glaðzt yfir miklum
framkvæmdum 1920—30, en
veittu þvi minni athygli, að er-
lendar skuldir þeirra jukust úr 43
milljónum dollara i 101 milljón,
sem var stórfé á þeim timum. Af-
borganir og vextir uröu skyndi-
lega feiknaþungir baggar, er
kreppan dró úr þjóðartekjum og
gjaldeyrisöflun.
011 árin frá 1920hafði verið halli
á fjárlögum landsins, og var hann
sifellt jafnaður með nýjum, er-
lendum lántökum, sem enn juku
skuldabaggann, afborganir og
vexti.
Arið 1931 bauö Nýfundnalands-
stjóm út 8 milljón doUara lán, en
skuldabréfin seldust ekki. Það
vildi enginn lána landinu meira
fé.
Vandræðin uröu nú svo mikil,
að landsmenn báðu brezku
stjórnina að senda sér fjármála-
ráðgjafa til að koma lagi á rikis-
fjármálin.
Arið 1932 tókst enn að fá nokkur
lán i Kanada og innanlands. Út-
gjöldá fjárlögum voru skorin niö-
ur og skattar stórauknir. Toll-
tekjur höfðu minnkað verulega,
en á þeim byggði Nýfundnalands-
stjórn alltaf mjög fjárhag sinn.
Arið 1933 sást enginn bati. Varð
þá enn aö leita eftir nýjum lánum
i Kanada og Bretlandi. Nú þýddi
ekki annað en að láta fylgja með
ósk um, að skipuð y röi Konungleg
rannsóknarnefnd i Bretlandi
(landið var sjálfstjórnarnýlenda
Breta) til að fjalla um fjárhag
landsins.
I þessa rannsóknarnefnd voru
skipaðir einn Breti, einn Kanada-
maður og einn Nýfundnalands-
maður, og vann hún mikið verk
og sendi frá sér itarlega skýrslu.
Nefndin komst að þeirri megin-
niðurstöðu, að efnahagsvandræði
Nýfundnalands væru að kenna
„afskræmdu þingræðiskerfi” („A
perverted parliamentary syst-
em”), sem flokkar og einstakl-
ingarheföu misnotaö ieigin hags-
muna skyni.
Nefndin lagði til að hætt yrði við
rikisstjórn, sem þjóðin sjálf hefði
Ástæðurnar voru: erlendar lántökur
og afskræmt þingræðiskerfi, sem
flokkar og einstaklingar misnotuðu
Þessi þróun leiddi
til hrunsins
Stórfelld efnahagsvandræði árin 1931-34 leiddu til þess, að
Nýfundnaland, sem verið hafði sjálfstjórnarland I brezka sam-
veldinu,*sjálfstæði og fjárhagslegt sjálfsforræði. Landinu var
stjórnað af embættismannanefnd með erlendum meirihluta allt
til 1949, er þaö var sameinað Kanada. Helztu viðburöir, er leiddu
til þessara ótiöinda, voru þessir;
1920-31:
1920-31:
1920-31:
1931:
1931:
1933:
1934:
1949:
Miklar framkvæmdir I landinu, járnbrautalögn,
vegagerð, skólabyggingar osfrv., mest unnið fyrir
erlent lánsfé.
Erlendar skuldir þjóðarinnar jukust úr 43 millj-
ónum dollara i 101 milljón dollara. Afborganir og
vextir urðu að þungum bagga á efnahagskerfinu.
Oll árin var halli á rekstri rikissjóðs, og voru sifellt
tekin erlend lán til að jafna metin. Greiðslubyrðin
þyngdist þvi stöðugt.
Nýfundnalandsstjórn bauð út 8 milljón dollara lán,
en enginn fékkst til að kaupa skuldabréfin.
Stjórn Nýfundnalands sá sér ekki annað fært en að
biðja brezku stjórnina að senda sér fjárhagslegan
ráðgjafa.
Aframhaldandi kreppuástand.Enn tekin erlend lán, i
Kanada, útgjöld rikissjóðs skorin niöur, skattar
stórhækkaðir.
Enn sást enginn bati. Leitað eftir nýjum lánum i
Bretlandi og Kanada, en jafnframt var brezka
stjórnin beðin að skipa Konunglega rannsóknar-
nefnd til að athuga fjárhag Nýfundnalands.
Konunglega rannsóknarnefndin (Breti, Kanada-
maður og einn heimamaður) skilaði itarlegu áliti.
Meginniðurstaðan var, að vandræði Nýfundnalands
væru að kenna „afskræmdu þingræðiskerfi” (A
perverted parliamentary system), sem flokkar og
einstaklingar hefðu misnotaö i eigin hagsmuna
skyni.
Sjálfstjórn og fjárráö tekin af þjóðinni. Embættis-
mannanefnd, skipuð i London, fékk allt löggjafar-
og framkvæmdavald i landinu. Hana skipuðu þrir
Bretar, þrir heimamenn en brezki landsstjórinn var
formaður. Nefndin stjórnaði landinu til 1949. Bretar
veittu árlegan rekstrarstyrk.
Eftir tvennar kosningar fékkst meirihluti — fyrir
sameiningu við Kanada.
áhrif á og bæri ábyrgð gagnvart
þjóðinni. Var sett upp Stjórnar-
nefnd Nýfundnalands, sem fór
meö allt löggjafarvald og fram-
kvæmdavald i landinu frá febrúar
1934 til marzmánaöar 1949, er
landið var sameinað Kanada. I
þessari alráðu nefnd voru sjö
menn, skipaðir af brezkum
stjórnvöldum. Þrir voru heima-
menn, þrir brezkir og brezki
landsstjórinn var formaður.
Eftir þetta fékk Nýfundnaland
stööugt fjarhagslega aöstoð frá
Bretlandi, og tekjuafgangur varö
ekki á fjárlögum, fyrr en á árum
siöari heimsstyrjaldarinnar, er
striösgróöi safnaðist i brezkum
bönkum, rétt einsog geröist hér á
Islandi.
Eftir ófriöinn var tekiö aö
kanna framtiöarskipan, og var
leitaö eftir sameiningu viö Kan-
ada. Atkvæöagreiösla fór fram i
júni 1948 og aftur i júli þaö ár.
Greidd voru atkvæöi um þrjá
kosti: sjálfstjórn, sameiningu viö
Kanada eöa áframhaldandi em-
bættismannastjórn. Sjálfstjórn
fékk i fyrri kosningunni 69.400 at-
kvæði, Kanada 64.066 og
embættisstjórn 22.311. 1 seinna
sinn hlaut sameining við Kanada
78.823 atkvæöi, en sjálfstjórn
71.334 og var málið þar með út-
kljáö.
Nýfundnaland er nú eitt af
sambandsfylkjum Kanada. Það
hefur fylkisþing með 42 þing-
mönnum, svo og þingbundna
fylkisstjórn. Þá hefur landið 7
þingmenn i neðri deild kanadiska
þingsins i Ottawa, og 5 i öldunga-
deild. Kanada hefur greitt all-
mikið fé til landsins á hverju ári,
aðallega til að halda uppi margs
konar opinberri þjónustu, eins og
aðrir ibúar Kanada njóta.
Miklar breytingar hafa orðið á
Nýfundnalandi og lifskjör nálgast
það, sem gerist á Atlantshafs-
strönd Kanada. Ibúar landsins
eru um 500.000 og hefur fjölgað
mikiö. Fyrir utan fiskveiðar og
skógarhögg hefur verið komið
upp margvislegum iðnaði, sem-
entsframleiðslu, skóframleiðslu,
fataverksmiðjum og stóriðju i
pappirsframleiöslu og málmiöju.
□ Byggðastefna
Rekin hefur verið hörð byggöa-
stefna á Nýfundnalandi hin siöari
ár — en hún cr þveröfug viö þaö,
sem viö nefnum þvi nafni. Þeir
hafa styrkt fólk til aö flytja úr af-
skekktum smábyggöum til aö
mynda stærri byggöakjarna, þar
sem afkoma þess verður mun
betri. Aöur bjó meirihluti þjóöar-
innar i um 1300 smáþorpum á
ströndum landsins, flestum meö
innan viö 500 ibúa.
St. John’s er svipuð Reykjavik
að stærð, en Comer Brook á vest-
urströndinni hefur 25—30.000
ibúa. Allir aðrir bæir hafa innan
við 8.000. Arið 1925 var stofnað
College, sem var gert að háskóla
1950. Skólar hafa lengi verið á
vegum kirknanna, en 30% ibúa
eru kaþólskir, 30% i brezku kirkj-
unni og 30% mótmælendur, en
10% i Hjálpræðishernum, aðvent-
istar eða i öðrum trúarflokkum,
sem eru vinsælir eins og viðast i
fiskimannabyggðum. Aðeins 75%
þjóöarinnar hefur aðgang að
sima — sökum dreifbýlis.
Nýfundnalandsmenn hafa ekki
eignazt listamenn eins og forfeð-
ur þeirra Irar og Englendingar,
en eru taldirhafa góða kimnigáfu
og vera ljóðelskir. Einn þeirra,
E.J. Pratt, er i bókum talinn
þekkt ljóöskáld i Kanada.