Alþýðublaðið - 11.05.1976, Blaðsíða 7

VETTVANGUR 7
alþýöu-
blaoiö Þriöjudagur 11. maí 1976
1.
GREIN
MARGflR AÐFERÐIR TIL
AÐ KJÓSA ÞINGMENN
ísland hefur hlutfallskosn-
ingar með d'Honts aðferð
alþýóu-
blaöiö
KYNNIR
kjördæmamAlið
Frjálsar kosningar eru til-
tölulega nýtt fyrirbrigði, varla
200 ára gamalt, og þó réttara að
telja þær tilkomnar aðallega á
þessari öld. bað eru tiltölulega
fá, sjálfstæð rlki (af 150—160
alls), sem hafa rikisstjórriír
kjörnar i frjálsum kosningum.
Sönn lýðræðisriki eru eins og
vinjar i eyðimörk harðstjórnar
og kúgunar á þessari jörð — þvi
miöur.
Hér verða taldar upp helztu
kosningaaðferðir, sem notaðar
hafa verið á þess. öld og hinni
siðustu. Má skipta þeim i tvo
meginflokka, meirihluta-
kosningar (majority votes) og
hlutfallskosningar (proportion-
al votes).
Meirihluta-
kosningar
Það kallast meirihluta-
kosningar, ef sá frambjóðandi
er kosinn, sem flest fær atkvæði,
þótt hann nái ekki 50%. Slikt
kerfi tiðkast eðlilega i
einmenningskjördæmum. Þetta
kerfi er aðallega i Bretlandi,
brezku samveldislöndunum og
Bandarikjunum.
Stundum er meirihluta-
kosning tvitekin, til dæmis tvo
sunnudaga i röð. Fái einhver
yfir 50% atkvæða i fyrri umferð,
gildir það. Annars er kosið aftur
og gildir þá mesta atkvæða-
magn til kjörs. Þessi aðferð er
nú aðeins notuð i Frakklandi.
Oft sameinast minni flokkar um
einn frambjóðanda i seinni
umferð, þannig að úr veröur
einvigi.
Til er aðferð við kosningu i
einmenningskjördæmi, sem
kalla má röðunarkjören heitir á
ensku „alternative vote.” Kjós-
andi númerar frambjóðendur i
þeirri röö, sem hann vill styðja
þá, 1., 2., 3., o.s.frv. Ef fram-
bjóðandi fær töluna 1 á meira en
50% atkvæða,er hann kjörinn. Ef
enginn hefur yfir 50%, eru
atkvæði lægsta frambjóðandans
tekin og þeim dreift á hina
frambjóðendurna eftir rað-
tölunum. Þannig er haldið
áfram unz einhver frambjóð-
andi fær yfir 50% atkvæða.
Þessi aðferö er nú notuð viö kjör
til fulltrúadeildar sambands-
þings i Astraliu. Neðri deild
brezka þingsins samþykkti
þetta kerfi 1931, en lávarða-
deildin felldi það.
Enn ein aðferð meirihluta-
kosninga er takmarkað kjör
(limited vote), sem notaö er i
fjölmenniskjördæmum. Kjós-
andi fær þá að merkja við færri
frambjóðendur en kjósa á, t.d.
tvö atkvæði i þriggja þingsæta
kjördæmi, og má aðeins kjósa
sama mann einu sinni.
„Single non-transferable
vote” heitir enn ein aðferðin.
Kjósandi i fjölmenniskjördæmi
má aðeins kjósa einn fram-
bjóöanda (ekki lista), og má
ekki færa atkvæöið yfir á annan.
Þetta kerfi fundu Danir og Eng-
lendingur upp milli 1850 og 60,
og var það reynt nokkru siðar i
Danmörku. Það mun nú aðeins
notað i Japan.
Enn er til safnkjör (cumulat-
ive vote) og hefur kjósandi þá
rétt til að kjósa eins marga
frambjóðendur og þingsætin eru
Kjördæmamálið er nú
enn einu sinni komið á
dagskrá hjá stjórnmál-
flokkunum, og er Alþýðu-
blaðinu kunnugt um, að
nefndir fjalla um málið
a.m.k. innan þriggja
f lokkanna.
Til að gera verulegar
breytingar á kosninga-
skipun lýðveldisins
verður að breyta
stjórnarskránni, en slíka
breytingu þarf að sam-
þykkja á tveim þingum
með kosningum á milli.
i kjördæminu. Má hann dreifa
atkvæöunum eftir vild á nöfn
(ekki lista), en getur sett öll
atkvæðin á einn frambjóðanda
eða eitt á hvern eða eitthvað þar
á milli. Þeir frambjóðendur,
sem flest fá atkvæðin, ná kjöri.
Hlutfalls-
kosningar
Hlutfallskosningar eru yfir-
leitt listakjör, þótt einnig megi
gefa kost á persónulegu vali.
Hlutfallshugmyndin byggir á
þvi, aö flokkar eöa listar fái
hlutfallslega eins mörg þingsæti
og þeir fengu atkvæðamagn —
eða þvi sem næst.
Vestur-Þjóðverjar hafa kerfi,
sem er sambland af einmenn-
ingskjördæmum og hlutfalls-
kosningum eftir flokkslistum i
stórum kjördæmum. Hefur hver
kjósandi þá tvö atkvæði, kýs
bæði einstakling og flokkslista.
Oll lýöræðisríki Evrópu hafa
nú hlutfallskosningar, nema
Þegar ný kosningaskipan
hefur verið lögfest, er
ávallt kosið strax eftir
hinu nýja kerfi, svo að
tvennar kosningar verða
með stuttu millibili,
oftast sama ár. Stór-
breytingar á kosninga-
skipan voru gerðar 1934,
1942 og 1959.
Fyrst þarf að ákveða
fjölda þingmanna á
Alþingi, en litlar líkur eru
taldar á, að vilji sé nú til
að fjölga þeim frá 60.
Þykir mörgum það ærið
Bretland og Frakkland. Israel
hefur slikt kerfi og er allt landið
eitt kjördæmi, sem þykir ekki
gefast vel, leiðir til margra
smáflokka. Nokkur fleiri lönd
hafa hlutfallskosningar svo og
sumar stórborgir í Banda-
rikjunum.
Kjörkvótaaðferö má nefna
fyrst hlutfallskosningakerfa.
Kosið er um lista. Tala gildra
atkvæða 1 kjördæmi deilist með
tölu þingsæta þar, og kemur út
kjörkvóti. Flokkar fá þingsæti
fyrir hvert skipti, sem deila má
kvótanum 1 atkvæðatölur
þeirra. Ef þingsæti ganga ekki
út, fá þeir flokkar sætin, sem
flest umframatkvæði hafa eftir
deilingu.
Droops-aðferðmá nefna næst,
en hún er kennd við Eng-
lendinginn H.R. Droop, sem
fann hana upp um 1860.
Atkvæðatala kjördæmis deilist
meö fjölda þingsæta aö einu
viöbættu. Viö útkomuna bætist
talan einn, og kemur þá út kjör-
kvóti Droops. Úthlutun siöan
eins og áöur var lýst.
d’Honts aðferð er sú, sem
notuð er á Islandi, kennd við
Belgann Victor d’Hont, sem
nóg. Þá kemur til álita
kjördæmaskipting og
f jöldi þingmanna í hverju
kjördæmi, svo og upp-
bótaþingsæti. Meta
verður, hve jafnan er
hægF (eða æskilegt) að
gera kosningaréttinn í
þéttbýli og dreifbýli.
íhuga þarf, hvort kjósa á
um flokkslista, eins og
nú, eða gefa kjósendum
kost á persónulegu vali
þingmanna. Loks kemur
sjálf kosningaaðferðin,
og er þar um margar
leiðir að velja.
fann aðferðina upp um 1880.
Atkvæðatölu hvers flokks (eða
lista) er deilt meö tölunum 1, 2,
3, 4, 5, o.s.frv. Þingsætunum er
úthlutaö eftir hæstu deili-
tölunum, unz þingsæti eru
skipuö. Þessi aðferð er talin
hagstæð stærri flokkum, og
hefur hið fræðilega svar við þvi
verið sameiginlegir listar
smærri flokka, ef ekki eru
uppbótarsæti.
Sainte-Lagues aðferð, kennd
við Frakkann A. Saint-Legue, er
einnig kölluð oddatöluaðferð.
Deilt er með tölunum 1,3,5,7,9,
o.s.frv. Þessi aðferð er augljós-
lega hagstæðari smærri
flokkum en d’Honts.
Sumir fara milliveg milli
tveggja siðasttöidu aðferða til
að fara „mátulega” vel meö
smáflokka. Sviar byrja að deila
með tölunni 1,4, siðan með
3,5,7,9, o.s.frv.
Merkilegt afbrigöi hlutfails-
kosninga nefnist „singie trans-
ferable vote.” Frambjóðendur
geta verið á listum, en kosið er
þó um einstaklinga en ekki
listana. Kjósendi númerar
frambjóðendur með þvi að
skrifa við nöfn þeirra 1„ 2., 3.,
o.s.frv. Seðlum er raðað eftir
efstu nöfnum, og hljóta fram-
bjóðendur sæti eftir Droops
aðferð. Þegar frambjóðandi
nær droopskvóta og kjöri,
færast atkvæði hans eftir það
yfir á nöfn nr. 2 á listunum. Sé
þess þörf til að fylla þingsæti,
má taka atkv. þess frambjóö
anda, sem er lægstur, og færa
þau á nafn nr. 2 á hverjum
þeirra, unz öll þingsæti eru
skipuð. Kjósa má frambjóð-
endur af mismunandi listum, ef
kjósandi vill.
Þetta kerfi er nú notað á
Irlandi, Möltu og við kjör til öld-
ungadeildar sambandsþings
Astraliu. Frjálslyndi flokkurinn
i Bretlandi hefur barizt fyrir
þessukerfi, og árið 1917 vantaöi
aðeins 7 atkvæði til þess að neðri
málstofa enska þingsins lög-
festi það.
Að meta
kerfin
Ýms sjónarmið ráða þvi,
hvert þessara kosningakerfa er
valið. Meta sumir eingöngu eftir
„réttlæti”, aðrir eftir þvi hvort
kerfið stuðlar að traustum rikis-
stjórnum og starfshæfum meiri-
hluta, hvað sem réttlætinu
viðvikur.
Samkvæmt hugsjón lýöræðis-
ins eiga allir kjósendur að vera
jafnir og atkvæði þeirra jafn-
gild. Þetta þýöir, að kjördæmi
og fjöldi þingmanna verða aö
tryggja, að sem jafnastur fjöldi
atkvæöa sé að baki hverjum
þingmanni. 1 mörgum löndum
eru gerðar reglulegar breyt-
ingar á kjördæmum til aö
tryggja þetta. Einmennings-
kjördæmi eru að þessu leyti
mjög óréttlát, en þar geta fram-
bjóðendur með þriðjung at-
kvæða sigrað og flokkar með
þriðjung atkvæða fengið meiri-
hluta þingmanna. Sanna það
mörg dæmi.
Margir telja, að kosningakerfi
verði aö stuöla aö tryggum
meirihluta og fastri stjórn. Það
gera einmenningskjördæmi án
efa, en hlutfallskosningar hafa
tilhneigingu til að leiða til fleiri
flokka og óvissu um meirihluta
og stjórn. Spyrnt er gegn smá-
flokkum meö þvi aö hafa lág-
mark, t.d. 2%, 4% eða 5% allra
greiddra atkvæða, til að flokkur
geti fengið nokkurn þingmann.
Það þykir galli á lista-
kosningum, að kjósendur geta
ekki valið á milli manna, eins og
i einmenningskjördæmum.
Ýmsar millileiðir eru til milli
kerfa til að tryggja þetta, t.d. i
Vestur-Þýzkalandi.
Fleira kemur til greina viö
mat kerfanna. Stuðla þau aö
tveggja flokka kerfi — eða
fjölda flokka? Auðvelda þau eöa
torvelda stjórnarskipti? Auka
þau áhuga kjósenda á lands-
málum — eða ekki? Færa kerfin
þjóðunum sterkar rikisstjórnir
eða veikar?