Vísir - 12.11.1974, Blaðsíða 7

Vlsir. Þriðjudagur 12. nóvember 1974.
cýVIenningannál
Bókmenntir fyrír böm 09 fuBorðna
Nafn Stefáns Jónssonar er í
huga margra fyrst og fremst
tengt bókmenntum fyrir börn.
Þótt Stefán skrifaöi bæOi bækur
fyrir börn og fulloröna, eru að-
eins fáar bækur frá hans hendi
sérstaklega ætlaöar fuilorönu
fólki. Flestar sögurnar, sem
einkum haida nafni hans á lofti,
eru um börn og unglinga og lif
þeirra I bllðu og stríðu, en þó
aðailega strlðu. Þær fjaila um
tengsl barnanna við fullorðna
fólkið og stundum tengslaleysi.
Þótt Stefán segi sögur slnar frá
sjónarhóli barnsins, og fram-
vinda sögunnar sé stöðugt knúin
áfram af framvindu lifs sjáifrar
aðalsöguhetjunnar, verður full-
orðna fólkiö á engan hátt útund-
an.
Við sjáum fullorðna fólkið i
sögunum hans Stefáns með aug-
um barnsins. Og barnið, sem á
allt sitt undir fullorðna fólkinu,
er gagnrýnið. Það vonar hið
besta, en fær sjaldnast leyfi til
að treysta alveg. Manneskjurn-
ar sem hann lýsir eru hver með
sinu móti, ekki góðar og vond-
ar, heldur bæði góðar og vondar
hver um sig. Með þessum
vinnubrögðum gerir Stefán
Jónsson góðar myndir af fólki.
Styrkurhans liggur þó ekki i þvi
sem hann segir, heldur fyrst og
fremst i þvi sem hann lætur
ósagt.
Það er e.t.v. þess vegna sem
honum lætur svo vel að hafa
barn sem aðalpersónu. Barnið
sér allt og skynjar af þvi sem
gerist i kringum það eins vel, ef
ekki betur, en nokkur fullorðin
manneskja, og það skilur margt
en samt vantar alltaf einhvern
herslumun á, að það skilji alveg
hvað fullorðna fólkið er eigin-
lega að aðhafast með lifi sinu og
tilveru. Þannig verður lifið
dulúöugt og hver dagur hlaðinn
spennu ævintýrisins. Það sem
barnið á verst með að skilja er
það, að stundum eru fullorðnar
manneskjur ekkert frekar herr-
ar yfir iifi sinu heldur en börnin.
Þroskuðum lesanda Stefáns
finnst sem hann þekki þetta
fólk, sem Stefán lýsir i bókunum
sinum. Og ef maður á annað
borð þekkir fólk, getur maður
gert þvi upp viðbrögð, jafnvel
hugsanir og tilfinningar.
En aðalpersónan, barnið, er
atburðarásin hverfist um,
skortir reynslu og heildaryfir-
sýn þroskaðs lesanda, getur
ekki eins vel séð hlutina fyrir,
það skilur ekki. Það bara er.
Stefán leikur sér að þessari
spennu.
Stundum minna þessi vinnu-
brögð á þá frásagnaraðferð sem
á vissan hátt einkennir Is-
lendingasögurnar, þar sem at-
buröir eru settir á svið og per-
sónum lýst án allra skýringa.
Lesandinn mætir frásögninni á
svipaöan hátt og hann lifir ýmsa
viöburði I eigin lifi. Hann um-
gengst fólk en veit ekki alltaf
hvaða forsendur eru fyrir
breytni þess. Þetta gerir frá-
sögnina i senn einfalda og
flókna. A ytra borðinu er
allt á hreinu og það gerir þær
kröfur til lesandans, að ef hann
ætlar að fá eitthvað meira út úr
lestrinum, heldur en það sem
sést á yfirborðinu, verður hann
að kafa sjálfur undir yfirborðið
og reyna að skilja lif söguper-
sónanna samkvæmt viðbrögð-
um þeirra eða þá stundum við-
bragðaleysi.
Er lifið
pólitik?
Á seinni árum er i siauknum
mæli farið að gera þær kröfur til
rithöfunda að þeir taki afstöðu
til manna og málefna i skrifum
sinum. Þetta vilja sumir kalla
pólitik. Stundum hafa menn
reynt að verða við þessum kröf-
um meira af vilja en mætti og
árangurinn hefur verið misjafn.
Pólitik þarf vist að flestra dómi
að vera skýr og afgerandi.
Annars er hætt við að menn
skilji ekki hvað verið er að fjalla
um og þá missir pólitikin
LETTERA 36, Olivetti ferðarafmagnsritvél.
-+c Fallegt útlit
-* Ásláttarstillir
■¥ Dálkastillir
■¥ 3 síritandi lyklar
-K 700 slög á mínútu
-K Lipur í notkun
OLIVETTI
Skrifstofutœkni
Tryggvagötu • Simi 28511
marks, eða hvað? Þess vegna
hefur sumum pólitiskum
höfundum hætt til of mikillar
einföldunar. Stefán Jónsson
einfaldar svo sannarlega ekki
hluti. Þótt persónur hans
einkennist fyrst og fremst af þvi
að vera manneskjur draga þær
allar dám af sinu nánasta um-
hverfi^ og lifskjörum. Ævi
mannsins er strið. Hver og einn
háir sina einkastyrjöld fyrir lifi
sinu. Og i þvi striði, eins og lik-
lega i flestum styrjöldum verða
þeir harðast úti, sem minnst
mega sin og hafa kannski
aldrei ætlað að berjast.
Þannig er þvi varið með börnin
og börn eru auðsæranleg. Þvi er
stundum haldið fram að börn
séu grimm. E.t.v er nokkuð til i
spurning, hvort þetta séu nú i
rauninni eins miklar barna-
bækur og af er látið. Þvi meir
sem maður veltir þessari
spurningu fyrir sér, þvi
áleitnari verður hún. Og hvað
eigum við eiginlega við með
lesning fyrir börn. Þeir eru
ófáir, sem hafa spreytt sig á
að svara þeirri spurningu. Lik-
lega verður henni aldrei
fullsvarað, þótt börnin séu
stööugt að svara henni fyrir sig.
Stefán Jónsson ræddi oft um
stöðu sina sem rithöfundar og
þá sérstöðu að vera barnabóka-
höfundur. En það kemur viða
greinilega fram að hann leit á
sig sem slikan. 1 bók, sem heitir
„Disa frænka” segir hann:
„Sögur þessar eru frá minni
BOKMENNTIR
eftir Bergþóru
Gísladóttur
ræða. Sumir kunna að lita á
lengstu söguna naumast við
barna hæfi. Ég vona hið gagn-
stæða. Ég held að það sé
áreiðanlega skaðlegt, að barna
og unglingasögur séu nær
eingöngu barnaskapur.”
Afþessusést m.a.að Stefán
Jónsson skrifaði meðvitað fyrir
börn. Hvort það hefur verið
aðaihvatinn að skrifum hans er
engan veginn vist, enda skiptir
það minna máli en eftirtekjan.
Að tala niður fyrir sig
Þekktur bókmenntamaður,
Ardizzone, segir i ritgerð sem
hann skrifar um barnabækur:
„Rithöfundurinn er kannski
ekki fyrst og fremst að skrifa
fyrir börn, heldur til þess að
gleðja barnið i sjálfum sér. Ef
þessu er nú þannig varið og þótt
hann viðurkenni ekki ætið að
svo sé, er litil hætta á þvi að
hann fremji þann reginglæp að
„tala niður fyrir sig” við börn.
Þess i stað er liklegt að hann
skrifi „upp” til sjálfs sin. Og ég
er næstum viss um, að flestir
eru sammála um, að það skipti
meginmáli, hvort rn^ður skrifar
upp eða niður fyrir sig, þegar
maður er að skrifa fyrir börn.”
Seinna i ritgerðinni segir
hann:
„Hvernig eiga barnabækur að
OLIVETTI rafmagnsritvél ó kr. 32.800
þvi, en ástæðan er sú að þau
þurfa svo mikið að verja. Eru
þessar sögur fyrir börn?
Þegar maður les sögur
Stefáns Jónssonar, vaknar sú
hendi skrifaðar fyrir börn og
unglinga, — og svo auðvitað
fyrir alla þá, sem vilja gera mér
þanngreiða að lesa þær. Hér er
þó ekki um smábarnabók að
Stefán Jónsson.
vera, um hvað eiga þær að
fjalla?
Ég veit það ekki eða hef ekki
hugrekki eða þekkingu til að
fjalla um málið. Það væri verk-
efni uppeldisfræðinga og barna-
sálfræðinga. Engu að siður
treysti ég mér til að segja, að ég
hel'd að við höfum yfirleitt
tilhneigingu til að vernda börnin
frá þvi að kynnast dekkri hlið-
um lifsins. Það er hægt að fjalla
um sorg, mannlega ósigra,
fátækt, jafnvel um dauða á þann
hátt að það sé ekki of ógnvekj-
andi fyrir börn, bara ef það er
gert á réttan máta. Og ef bókum
er ætlað það hlutverk m.a. að
kynna börnunum það lif, sem
blður þeirra, er það beinlinis að
hafa rangt við að ýja ekki i þá
átt, hvaða áföll geti hent fólk á
lifsleiðinni.”
Ég ætla mér ekki þá dul að
fjalla hér um Stefán Jónsson að
neinu marki,ti' þess er hann allt
of stór kapituh i islenskri bók-
Fyrri grein
menntasögu. En eitt er þó vist
að þótt Stefán sé löngu orðinn
einn af okkar sigildu höfundum,
hefur hann enn ekki hlotið þann
sess, sem honum ber og hann
kemur til með að fá. Um Stefán
verður ekki fjallað af neinu viti
fyrr en við hættum þeirri
einföldun, sem felst i þvi að
flokka bækur i barna og fullorð-
insbækur. Slik flokkun er bók-
staflega röng og á ekki nokkurn
rétt á sér þegar Stefán Jónsson
er annars vegar.
E.t.v. er alltaf rangt að fiokka
bækur á þennan hátt, þvi hin
raunverulega skipting er ekki
bókmenntalegs eðlis, heldur er
hér um að ræða markaðsmál.
Mér sjálfri finnst liklegt að
raunverulega hafi Stefán Jóns-
son kosið að skrifa barnabækur
af þvi að það var það listform
sem best hæfði þvi sem hann
var að segja.
Þetta fannst mér ég þurfa að
segja, áður en ég gæti snúið mér
að þvi að skrifa um bækurnar
„Sagan hans Hjalta litla” og
„Mamma skilur allt”. Þó hefði
eiginlega þurft að segja miklu
méira. En til þess er ekki vett-
vangur hér.