Vísir - 15.04.1975, Side 7

Visir. Þriðjudagur 15. april 1975.
cTVIenningarmál
Um skáld
Þriðja bindi islensks
ljóðasafns tekur til
rúmlega hálfrar aldar í
bókmenntasögunni,
ljóðagerðar frá og með
Matthiasi Jochumssyni
fram til Arnar Arnar-
sonar og Jakobs
Thorarensens, höfund-
arnir fæddir á 50 ára
bili, 1835—1886, 39 tals-
ins.
Ætla má að fjórða bindið taki
til viðlika langs tima, höfunda
semfæddireru frá þvi í aldalok-
in siðustu fram um og kannski
fram yfir strfð. Tvö fyrstu bind-
in verða þá miklu yfirgrips-
meiri, allt frá fornöld og fram á
miðja I9du öld, og skiptast bind-
in þá trúlega á 17du öldinni.
Ætla má að þau hljóti að
verða æðimiklu stærri en þriðja
bindið ef halda á réttum hlut-
föllum kvæða og höfunda i öllu
safninu.
í Islands þúsund árum var
sama timabili og höfundum
gerð skil á um það bil 320 bls
sem Islenskt ljóðasafn ætlar um
það bil 360 bls. nokkru drýgri.
Skáldavalið i safnritin tvö er þvi
sem næsthið sama. Aðeins tveir
höfundar i Islensku ljóðasafni
áttu ekki kvæði i Islands þúsund
ár, Kristin SigfUsdóttir (1) og
Guttormur J. Guttormsson (8),
en aðeins einn höfundur Ur Is-
lands þUsund ár, Árni Pálsson
sem átti þar tvö smákvæði, er
ekki með hér, og ekkert tekið Ur
Alþingisrimunum, en ein þeirra
var i hinu fyrra safni. Af þessu
má þegar ráða það að ekki er
fitjað upp á neinu róttæku
endurmati skálda og skáldskap-
ar frá öldinni sem leið með
Islensku ljóðasafni heldur hald-
ið óbreyttu viðteknu og tiltölu-.
lega rUmu höfundavali.
Tölur og hlutföll
Til marks um breyttan smekk
og skáldskaparmat kann að
vera fróðlegra að huga að hlut-
deild einstakra höfunda i safn-
ritunum tveimur. NU eru kvæði
Hannes Hafstein
Matthias 24, Einar Benediktss.
19, Stephan G. 17, K.N. 16 (10),
Hannes Hafstein 15 (8), Hulda
12 (4), Guðmundur Friðjónsson
11 (8).Eftir Þorstein Erlingsson
eru 10 kvæði, en 6 eftir Ólöfu frá
Hlöðum I Islensku ljóðasafni svo
að þessu höfundatali sé öllu til
skila haldið. NU er bara vonandi
að rétt sé talið i flýtinun),
minnsta kosti að ekki skeiki svo
miklu að raskist sU hugmynd
um hlutföll sem talnaromsan
átti að benda til.
NU er ekki við þvi að bUast að
neinn beri brigður á það skáld-
lega mat sem fram kemur i
þessu höfundatali, og þó ivið
gleggra hjá Kristjáni en Arnóri
ogTómasi, þessum tölum talið:
að séra Matthias, Einar Ben og
Stephan G. hafi verið höfuð-
skáld þessa timabils, en höfund-
ur eins og Þorsteinn Erlingsson
og Hannes Hafstein eigi sér stað
innarlega á bragabekk, hvað
mislöng og ber þvi að gá að
blaðsiðutali ekki siður en tölu
kvæða: séra Matthias á flest
kvæði i Islensku ljóðasafni, en
Einar Benediktsson skipar þar
mest rUm i bls.talið. Með þessu
fororði verður samt eingöngu
tekið mið af kvæðatölunni til
marks um efnisskipan i bókun-
um hér á eftir.
1 íslands þUsund árum, sem
þeir Arnór Sigurjónsson (19da
öldin) og Tómas Guðmundsson
(upphaf 20stu aldar) völdu efnið
til, áttu fimm höfundar flest
kvæði: Stephan G. Stephanson
(20), Ólöf frá Hlöðum (16),
Matthias Jochumsson (13), Þor-
steinn Erlingsson (13) og Einar
Benediktsson (11), og eru þá
taldir allir þeir höfundar frá
þessum tima sem áttu þar fleiri
en 10 kvæði. 1 Islensku ljóða-
safni eru hins vegar fleiri en 10
kvæði eftir 7 höfunda, svigatal-
an sýnir hlut þeirra sem ógetið
er i tslands þUsund árum: séra
sem mönnum svo finnst um
verðleika, t.a.m. ólafar frá
Hlöðum eða Huldu á við ýmsa
höfunda aðra frá þessum tima.
Eiginlega hið eina sem mc.ður
leiðist að setja spurningarmerki
við er hinar miklu mætur sem
báðir Utgefendur hafa á kvið-
lingum K.N.s, og er þó að ég
held ekkert sameiginlegt af
þeim I báðum bókum. Er virki-
lega enginn annar hagyrðingur/
hUmoristi frá þessum tima sem
jafnvel mundi sóma sér I Urvali
hinnar bestu ljóðagerðar,
hverju Urvali af öðru?
Það kann að verða til glöggv-
unar á hlutfalli hins „viðtekna
smekks” i safnritunum að gá að
þvi að hve miklu leyti kvæðaval
eftir einstaka höfunda sé sam-
eiginlegt iþeim báðum. Þá sýn-
ir sig að 7 kvæði eftir séra
Matthias eru i báðum bókum, 8
kvæði Stephans G, en aftur á
móti aðeins 2 kvæði eftir Einar
Benediktsson.
og kvœði
7
Þetta má t.d. bera saman við
Islenska lestrarbók eftir Sigurð
Nordal, sem áreiðanlega er ein-
hver áhrifamesta sýnisbók
bókmennta sem hér hefur verið
gerð, vegna sinnar löngu notk-
unari skólunum. Af skáldum ís-
lands þUsund ára og Islensks
ljóðasafns eiga sex þeirra kvæði
i lestrarbókinni: Matthias
Jochumsson (13). Stephan G.
Stephansson (13), Einar
Benediktsson (10), Þorsteinn
Erlingsson (7), Hannes Hafstein
(4), Kristján Jónsson (2) og
Guðmundur Friðjónsson (1). Af
þessum kvæðum séra Matthias-
ar eru 6 I íslands þUsund ár en 8
1 Ljóðasafni, af kvæðum
Stephans 5 i ÞUsund ár, en 7 i
Ljóðasafni, kvæðum Einars Bem
2 I ÞUsund ár og 6 i Ljóðasafni.
Af kvæðum Þorsteins Erlings-
sonar i Lestrarbókinni eru 2 i ís-
lands þUsund ár, en ekkert
þeirra I Islensku ljóðasafni.
Enn um hefð
og smekk
Þetta kann að þykja þurrleg-
Þorsteinn Erlingsson
ur fróðleikur um ljóðræn ihug-
unarefni og næsta marklitill um
leið: með þessu er ekkert sagt
nema það sem sjálfsagt er, að
kvæðaval og höfunda i' safnrit
sem þetta er I verulegum mæli
mótað af hefðbundnum, við-
teknum og alkunnum smekk,
sem sjálfsagt er um leið bæði
réttur og góður smekkur. Frá
þvi sjónarmiði séð má segja að
minnstu skipti t.a.m. um
Stephan G hvort valin eru eftir
hann t.a.m. Jón hrak og Greni-
skógurinn eða þá Fjallið EinbUi
og Illugadrápa ásamt með
Kveldi og Við verkalok: það er
hinn sami Stephan G sem haldið
er fram til sýnis.
En þó hinnviðtekni smekkur
njóti réttar sins er vitaskuld
eftir sem áður svigrUm fyrir
persónulegri sjónarmið á efnið,
kvæðaval sem ekki er fyrirfram
uppi I vitunum á lesendum og
frá sjónarhóli lesandans er vit-
anlega ekki minna um það vert
að eiga i slikri bók með hinum
„klassisku kvæðum” önnur sem
hann ekki þekkti eins náið, lika
kvæði sem hann aldeilis ekki
hefur kynnst við fyrr. Og það
hygg ég að bæði íslands þUsund
ár og íslenskt ljóðasafn geti
komiðlesendum sinum að þessu
gagni, svo rUmgóð sem safnritin
eru, mestu skiptir vitaskuld að i
báðum bókum er af smekk og
þekkingu safnað miklum fjölda
góðra kvæða, en fá eða engin
með öllu einskis verð.
Hitt er áreiðanlega miklu
BOKMENNTIR
Seinni grein
eftir
r
Olaf Jónsson
hæpnara að gera upp á milli
slikra safnrita, með hinni sömu
meginstefnu og aðferð að efn-
inu, hvort þeirra geri nU hverj-
um höfundi eða ljóðagerð tima-
bilsins i heild „betri skil” sem
kallað er. Þá er hætt við að brátt
verði uppi endalaus álitamál
sem seint eða ekki yrðu Utkljáð
með rökum. En vel má hafa þá
skoðun, sem áður var imprað á,
að þvi einstrengingslegri sjón-
armið sem lögð eru á efnisval
safnrits —þviliklegra sé ritið til
að vekja áhuga, sjálfs sin
vegna, að lesa það I lotunni sér
til skemmtunar og uppbygging-
ar, I stað þess að hafa það eink-
um til upprifjunar og uppslátt-
ar.
Eitt skáld: eitt kvæði
Þótt talningar séu þurrar og
dauflegar mætti halda þeim ögn
lengur áfram, og huga nU að
hlut þeirra skálda, sem aðeins
eiga eitt eða örfá ljóð i slikum
safnritum og þar með þeim
„endimörkum skáldskapar sem
þar eru dregin. En um hlutfall
Einar Benediktsson
stórskálda og hinna smærri höf-
unda segir Kristján Karlsson
m.a. I formála sinum :
„Um stórskáld gildir það
reyndar, að heildarverk þeirra
eru yfirleitt merkilegri en ein-
stök kvæði, um hin minniháttar
skáld, að þau yrkja einstök
kvæði sem bera af verkum
þeirra i heild. Frá þvi sjónar-
miði er hlutur þeirra að tiltölu
meiri en stórskáldanna i safn-
inu”.
1 fljótu bragði telst mér svo til
að það séu a.m.k. 16 höfundar
sem eiga eftir atvikum 1, 2, 3,
kvæði I safnritunum tveimur á
vixl, 7 þeirra aðeins eitt kvæði i
hvorri bók, 3 þeirra eitt og sama
kvæðið i báðum bókunum. Út
frá þvi má spyrja sem svo hvort
eitt einasta kvæði, þó það sé
gott, nægi til að tryggja þvi og
höfundinum varanlegan þegn-
rétt i Urvali hins besta kveð-
skapar, kannski hverri sýnisbók
af ar.narri, frá skólaljóðunum
og upp Ur. Alkunn dæmi þess-
háttar kvæða.vissulega allt góð
kvæði, eru Betlikerlingin eftir
Gest Pálsson, Sjötta ferð Sind-
baðs eftir Einar Kvaran, Sveitin
min eftir Sigurð frá Arnarvatni,
eftirmæli Jóns Sigurðssonar frá
Kaldaðarnesi um Jónas Einars-
son.
Engir nýir menn?
Og Ut frá hlut hinna „minni-
háttar skálda”, bæði i Islands
þUsund árum og Islensku ljóða-
safni, má ennfremur spyrja
hvort ekki hafi verið uppi fleiri
eins eða tveggja kvæða skáld
sem jafnvel kynnu að sóma sér i
Urvali ljóðagerðarinriár, þótt
miður séu þekkt af þvi að þeir
hafi ekki fyrr komist inn i slik
Urvalssöfn. Þaðskal fUslega ját-
að að ég hef ekki á hraðbergi
nöfn og kvæði slikra skálda sem
hér ættu ef til vill heima en eru
hér ekki. Vel má lika vera að
höfundaval þeirra Arnórs Sig-
urjónssonar og Tómasar Guð-
mundssonar i íslands þUsund ár
hafi á sinum tima verið endan-
legt, eða þvi sem næst, tæmandi
Uttekt alls umtalsverðs skáld-
skapar sem fram kom á þessu
skeiði.
Slikum spurningum sem þess-
um svarar Islenskt ljóðasafn
aðeins með þögninni: ritinu er
allténd ekki ætlað að ryðja nýj-
um höfundum til rUms i sögu og
safni bókmenntanna. En lýsir
ritið eða stuðlar að breyttum
smekk eða endurmati skáld-
skapar og skálda að öðru leyti?
Vera má að einhverja viðhorfs-
breytingu megi greina af þeim
tölum sem áður hafa verið rakt-
ar, t.a.m. um hlutdeild Huldu og
Þorsteins Erlingssonar i ritinu,
eöa þá af þeirri „uppreisn” sem
Guðmundur skólaskáld Guð-
Matthias Jochumsson
mundsson fær hér: 10 ljóð i Is-
lensku ljóðasafni, en aðeins 2 i
tslands þUsund ár. En dæmi
hans eru að visu einsdæmi.
Slikt endurmat er kannski
ekki heldur i verkahring sliks
safnrits? Hlutverk þessa rits er
i fyrsta lagi að halda að lesend
um nægtahorni skáldskapar frá
okkar siðustu gullöld. HUn hófst
með Bjarna og Jónasi og lauk
Stephan G. Stephansson
með Einari Ben. Þegar þessu
bindi Ljóðasafnsins sleppir er
komið að þáttaskilum i ljóða-
gerð. gleggri en þeim sem urðu
á seinni hluta aldarinnar sem
leið. En það sem var það varir.