Lesbók Morgunblaðsins - 27.11.1949, Blaðsíða 2

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
r 526
Jón getur þess, að þetta sje eftir
munnmælum syðra og nyrðra, en
nafnið Veðurgapa hafi hann eftir
Hannesi skóara Erlendssyni í
Reykjavík. (Hannes var einn af
þeim sem voru í draugsmálinu með
Sigurði Breiðfjörð. Hann andaðist
14. júlí 1869, 71 árs að aldri).
TVÆR sögur sýna það, að galdur
þessi hefur verið hafður um hönd
fram á 19. öld.
Önnur sagan er í Gráskinnu I.
og er eftir frásögn frú Ingunnar
Jónsdóttur, og sagði (Salomonsen)
kaupmaður í Höfðakaupstað afa
hennar Jóni Ólafssyni á Helgavatni
frá atburðinum. Það var einn
morgun að skip lagði frá Höfða-
kaupstað og ætlaði vestur á Strand
ir. En skyndilega brast á stórviðri.
Gekk kaupmaður þá upp á höfðann
til þess að gá að skipinu. En þar
urðu þá fyrir honum tveir strákar.
Höfðu þeir reist þar stengur stórar
og voru ristar á þær rúnir og
galdrastafir. Sinn lönguhausinn var
á hvorri stöng og voru skoltarnir
glentir upp móti veðrinu. Strák-
arnir stóðu þar hjá, studdu stang-
irnar og sögðu: „Hvestu þig, hinn
hvessir sig“. Þegar annar hafði sagt
þetta við sinn galdrakarl, tók hinn
upp sömu orðin við sinn. Þetta
ljetu þeir ganga á víxl í sífellu og
altaf hvesti meir og meir. Kaup-
maður rjeðist á strákana, rak þá
burt, fleygði lönguhausunum í sjó-
inn og braut stengurnar. Fór þá
óðar að kyrra og var brátt konnð
besta veður.
Hin sagan er í Þjóðsögum Ólafs
Davíðssonar, skráð af Þorl. H.
Bjarnason kennara: Karl dó í
Hvestu vestra 1882, sem þótti vita
lengra en ncf hans náði. Einu sinni
þcgar hann var tæplega miðaldra
maður, liafði hann farið um borð
i enskl eða liollenskt skip, lent þer
í ilhndum við skipstjóra og haft i
i heitmgum vxð hanu. övo var það
um haustið að unglingur á bænum
varð var við að karl fór út í
skemmu og elti hann af forvitni.
Karl tekur þar stóreílis lönguhaus
og fer með hann upp á skemmu-
burst. Þar glennir hann hausinn út
og snýr kjaftinum til hafs. Að því
búnu fer hann að tauta eitthvað
fyrir munni sjer. Seinast bregður
hann hönd fyrir auga og segir: „Nú
cr mjer hughægra, því að nú eru
þeir að farast við Portland.“----
ÞESSAR sögur og lýsingar á því
hvernig menn gerðu gerninga-
veður, skýra að nokkru leyti þá
frásögn, sem hjer fer á eftir. Trúin
á galdra og rúnaristur lifði býsna
lengi, eigi aðeins hjá sauðsvörtum
almúganum, heldur einnig hjá yf-
irvöldum og hinum svokölluðu
mentamönnum. í Húsagaforordn-
ingunni 3. júní 1746 er meðal ann-
ars svo sagt í 31. grein, að verði
einhver uppvís að því að hafa not-
að „rúnir og ristur, eða aðra ó-
kristilega hjátrú, eða hrósi sjer af
því“ þá skuli presturinn gefa hon-
um áminningu og með guðs orði
sýna honum fram á hve syndsam-
leg viðurstygð þetta sje.
Um það leyti voru þó hin ill-
ræmdu galdramál úr sögunni, en
það eimdi eftir af galdratrúnni. Og
þótt mönnum kunni nú að þykja
einkennilegt, að málarekstur og
sakferli skyldi geta hafist út af
jafn heimskulegu uppátæki og þvi,
að setja upp lönguhaus, þá verða
mcnn að minnast þess að hjátrú
átti sjer þá dýpri rætur í þjóðbf-
inu heldur en nú, eins og þessi
grein úr Húsagaíorordningunni
ber rrieð sjer. Það hefur því ekki
verið af illkvitni gert nje ofsókn-
arlöngun, að yfirvöldin vildu
taka iiart á öllu kukli.
AKIÐ 1698 kom til Kopavogaþings
lqngulioíuðsmal ux' Garðasoku a
Álftanesi. Var það fyrst tekið fyrir
16. febrúar, en það kostaði mörg
þinghöld og mikið vafstur. Mála-
vextir voru þeir, að Þorgils nokkur
Einarsson vinnumaður í Görðum,
hafði tvívegis fest upp lönguhöfuð
á vörðu á Garðaholti. Tveir menn
voru viðstaddir er hann setti upp
fyrra höfuðið, og báru þeir það, að
hann hefði pissað í höfuðið, sett í
það spýtu og mælt svo fyrir: —
„Fjandinn með fúlum anda fast í
höfuðið blási“. Viðurkendi Þorgils
að hann hefði haft alla hina sömu
aðferð í seinna skiftið. Kvaðst hann
hafa gert þetta af tómri fávisku og
enga afguðadýrkun hefði hann þar
með viljað fremja og „að hann
hefði ekki vilja nje ásetning haft
að gera guði almáttugum stygð,
nje nokkrum manni mein eða skaða
með þessu tiltæki." Seinna var
hann þó farinn að linast og kvaðst
ekki „kunna að forsvara, að hann
hefði ekki gert það guði almáttug-
um til utygðar, en ásetningur sinn
hafi verið að útvega fiskaþerrir.“
Dómendur voru á einu máli um
það að Þorgils hefði „sig stórlega
forsjeð í allri aðferð og yfirlestri
á lönguhöfðunum“ og að honum
beri fyrir „slík ofurdáðugheit stór-
feld líkamleg refsing“ auk sekta.
Hvernig um refsinguna fór er nú
ekki hægt að vita, sennilega hefur
það verið kaghýðing, en hann var
dæmdur í 8V2 marka sekt til næsta
spítala.
Annar maður, Oddur Ásbjarnar-
son bóndi á Móakoti í Garðahreppi,
var einnig dæmdur í 6 aura sekt
til næsta spítala, fyrir það að hann
hat'ði hirt lönguhausinn og spýtuna
og ekki látið yfirvaldið vita, „hvör
geymsla með leynd við yfirvaldið
oss tilnefndum mönnum virðist ó-
sæmileg og ókristileg, að í leynd og
hylpiingu liaít sje, að guðs vors
náðargáfur vanvirtar sjeu, eða
djoflinum til skemtunar, en na-
uxxgaxiuxxi txl skaóa að borxó b«tr