Lesbók Morgunblaðsins - 01.02.1953, Blaðsíða 6

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
50
kunnir menn. Þar á meðal má
nefna skáldið og málsnillinjíinn
Sveinbjörn Egilsson, rektor, sem
einnig er fæddur í Innri-Njarðvík
um 100 árum síðar eða 6. marz 1791,
dáinn 17. ágúst 1852, síra Björn
Halldórsson í Laufási, föður Þór-
halls biskups, Runólf Magnús Ol-
sen á Þingeyrum, föður Björns M.
Olsen prófessors og marga fleiri
þótt ekki séu þeir taldir hér, og
vísast til ævisögu Jóns og ágætrar
greinar um síra Odd Oddsson á
Reynivöllum, eftir S. K. Steindórs
í Lesbók Mbl. 17. og 24. marz 1946.
Lærdómsmaðurinn
Jón Þorkelsson skólameistari var,
svo sem kunnugt er, hinn mesti
lærdóms- og gáfumaður, einn lærð-
asti maður þjóðarinnar á sinni tíð
og talinn mesta latínuskáld íslend-
inga bæði fyrr og síðar. Effir hann
liggur mikill fjöldi rita í handrit-
um, bæði í bundnu og óbundnu
máh, frumsaminna og þýddraáýms
um tungumálum, þó mest á latínu,
enda var latínan hans eftirlætis-
mál, sem hann mun hafa talið að
lifa mundi um aldir. Hafa rit þessi
verið lesin af fræðimönnum víða
um lönd og hvarvetna þótt hin
merkilegustu. Hefur hann með rit-
um þessum vakið þá athygli á landi
og þjóð. sem ekki verður metið að
verðleikum. Munu flest handrit
hans vera í erlendum söfnum, að-
ailega dönskum, en afskriftir af rit-
um hans allflestum í Landsbóka-
safninu. Vonandi verður þess ekki
langt að bíða að frumritin verði
flutt heim, sem og önnur íslenzk
handrit, sem eru í Danmörku.
Tillögur Jóns
Þá eru og eigi síður athyglisverð-
ar tillögur hans og ábendingar í
ýmsum þjóðfélagsmálum. Sýna
þær oss, ef til vill, einna bezt hve
mikill hugsjónamaður hann hefur
verið og langt á undan sinni sam-
tíð. í skrá, sem Jón samdi á árun-
um 1740—1741, ef ekki 1738, og enn
er til um „það sem virðist þurfa
rannsóknar og brevtingar til batn-
aðar á íslandi“, má rekia þessar
bendingar, og get eg ekki stillt mig
um að tilfæra hér nokkurar þeirra:
1. „Um opinbera barnaskóla", en
þeir urðu, svo sem kunnugt er, ekki
til fyrr en löngu síðar.
2. „Um afnám brennivíns eða
hegning fyrir vanbrúkan þess og
fvrir ofdrykkju, sem af því leiðir“.
Er þetta ekki fyrirboði bindindis-
starfseminnar í landinu?
3. „Um það, hversu einn maður
gegnir stundum mörgum sýslun-
um, sem fleiri en einn gæti haft
uppeldi af“. Er þetta ekki eitt af
þeim málum, sem vér nú, eftir 200
ár, erum að glíma við?
4. „Um utanfárir stúdenta vorra
og hversu þeir sækja að framast í
Kaupmannahöfn, bæði andlegrar
og veraldlegrar stéttar“. Um þetta
segja höfundar að ævisögu Jóns:
„Þetta athugunarefni stendur án
efa í sambandi við þá þjóðlegu
skoðun Jóns, að hér á landi ætti að
vera framhaldsskóli, eftir latínu-
skólanámið, fyrir embættismanna-
efni landsins. Svo gömul er há-
skólahugmyndin á landi hér“. Jón
rektor hreyfir fyrst tillögum um
ýmsar breytingar á skólum og
kennslufyrirkomulagi hér á landi
1733. Hafði hann í huga að halda
í Hítardal nokkurs konar presta-
skóla eða framhaldsskóla fyrir
stúdenta.
5. „Um grasafræðing og land-
lækni, af því að enginn er sá í land-
inu, er beri skynbragð á þessi efni
til gagnáö,, En landlæknisembættið
var 'stofnað 20 árum síðar (1760).
6. „Um að stofnað sé í landinu
typtunarhús fyrir ónytjunga, börn
(þeirra), þjófa og flakkara“. Af
þessu má glöggt sjá, að hugmyndin
um drykkjumannahæli, hæli fyrir
þá, sem vanrækja að gefa með
börnum sínum, hæli fvrir vand-
ræðabörn o. fl. er 200 ára gömul.
7. „Hvernig tök væri á að fá nýt-
ar bækur fyrir bærilegra verð en
hingað til, betur innbundnar og
sléttaðar.“ Er þetta ekki einmitt
fyrsta hugmyndin að ríkisútgáfu
skólabóka?
8. „Hvort stúdentar, sem vilja
verða vel hæfir, geti ekki fengið
meiri styrk en hingað til af háskól-
anum. svo að þeir geti orðið því
færari, þegar til þarf að taka“.
Af þessu má sjá að sumar af
uppástungum Jóns hafa þegar ver-
ið framkvæmdar og að verið er að
framkvæma aðrar og skal þetta
látið naégja, en þeim, sem vildu
kynnast þessu nánar og fleiru um
Jón Þorkelsson, skal bent á að lesa
ævisögu hans, sem út var gefin í 2
bindum á kostnað Thorkilliisjóðs-
ins í minningu þess, að þá voru
liðin 150 ár frá því að Thorkillii-
gjöfin var gerð (1909), en því mið-
ur mun hún nú vera því nær upp-
seld og væri því þörf á að endur-
prenta hana og láta þá fylgja
skýrslu um Thorkilliisjóðinn frá
árinu 1909. Ætti hin endurpentaða
útgáfa að koma út eigi síðar en á
200 ára afmæli Thorkilliisjóðsins
og 200. ártíð Jóns 1959. ,
Faðir
barna- og alþýðufræðslunnar
Jón Þorkelsson hefur verið rétt-
nefndur faðir barna- og alþýðu-
fræðslunnar í landinu, og má meðal
annars benda á, að hann á fyrstur
manna hugmyndina að hinum svo-
nefndu verknámsskólum.
Vegna tillagna Jóns og langsjón-
armiða var hann, eins og títt er um
slíka menn, misskilinn af samtíðar-
mönnum sínum, og leiddi það til
þess, að hann dvaldi síðari hluta
ævi sinnar langdvölum erlendis.
Hann andaðist í Kaupmannahöfn 5.
maí 1759 og var jarðsettur þar 10.