Lesbók Morgunblaðsins - 12.04.1953, Blaðsíða 4

194
LfcSBÓK' MORCUNBLAÐSINS
lögregluþjóna. En fyrst í stað pætti
þessarar brevtingar aðallega í lög-
reglustjórn. í bæarmálefnum stóð
flest við hið sama fvrst í stað, en
sumt breyttist þó til hins verra svo
að bærinn hefur löngum sopið
seyðið af því.
Svo var fyrir mælt að borgara-
rétt skyldi hver maður fá ókevpis.
í framkvæmdinni varð þetta á allt
annan veg. Alþýðumenn fengu
ekki borgararétt, heldur eingöngu
verslunarmenn og iðnaðarmenn,
eða „sigldir menn“. En þeir, sem
borgararétt fengu, höfðu tillögu-
rétt og ákvörðunarrétt um mál-
efni bæarins, allt fram til þess að
sérstakir bæarfulltrúar voru kosnir
1838. Með þessu móti var h'ium
„sönnu“ Reykvíkingum, h'áleigu-
bændum og þurrabúðarmönrum,
varnað þess að hafa nokkur áh-'f
á stjórn bæarins. Bæarfógeti kall-
aði borgarana iðulega á fund* til
þess að ræða um almenn mál^'m
bæarins og meðal annars ákváðu
þessir fundir um úthlutun lóða í
bænum. Þær voru samkvæmt kon-
ungsboði látnar ókeypis af hend',
og þetta notuðu kaupmenn sér til
þess að sölsa undir sig allar b^ztu
lóðirnar og stærri en þeir þurftu á
að halda. Varð betta bænum til
stórkostlegs fjártjóns, er fram í
sótti og hann. varð að kaupa þessar
lóðÍT aftur dýrum dómum undir
götur,.eða tih-annarra þarfa sinna.
Útmælingar voru allar miög af
handahófi, og þótt svo héti í orði
kveðnu að bæarfógeti hefði eftirlit
með byggingarmálum bæarins, þá
fór það allt í handaskolum. Menn
sóttu ekki -um byggingarleyfi og
hver byggði eins og honum bezt
þótti og var þá ekkert skeytt um
beina húsaröð og beinar götur. Að
vísu var þá varla nema um tvær
* Á fyrsta borgarafundi, sem haldinn
var í Reykjavik, var kosin sáttanefnd
fyjir lögsagnarumdæmið.
götur að ræða, ífovédgaden (Aðal-
stræti) og Strandgaden eða Rebs-
lagerbanen (Hafnarstræti). Byggð-
ist nú mest við Hafnarstræti og
mundi það allt hafa farið verr en
þó varð raun á, ef menn hefði eigi
séð sinn hag í því að setja húsin
niður á sjávarkambinum. Og enn í
dag ber Hafnarstræti merki þessa,
því að það er í boga eins og sjávar-
kamburinn lá.
BÆARGJÖLD
Tveir voru þeir sjóðir, er bæar-
fógeti hafði undir sínum höndum,
fátækrasjóður og bæarsjóður. En
þrátt fyrir það, að Reykjavík var
orðin sérstakt lögsagnarumdæmi,
helzt enn samkvæmt lögum sam-
eigir.leg fátækraframfærsla þar og
í Seltiarnarneshreppi. Bæarfógeti
tók þó stjórn fátækramálanna í
sínar hendur og háfði sér við hlið
sóknarprestinn og hreppstjórann í
Seltjarnarneshreppi. Helzt sú skip-
an þegjandi og hljóðalaust fram til
1806, en þá staðfesti stiftamtmaður
þetta fyrirkomulag til bráðabirgða.
— Lögboðnar tekjur fátækrasjóðs
voru tfundir og sektir, en hrukku
lítt til og varð að fá hitt með nið-
urjöfnun. — Útgjöld fátækrasjóðs
voru aðallega til gamalmenna og
munaðarlausra barna. Var þeim
komið fyrir hjá bændum og tómt-
húsmönnum, eða sett niður með
valdi, ef enginn vildi taka þau. Áttu
víst mörg gamalmenni kalt ævi-
kvöld og börnin fengu misjafnt
uppeldi. Þetta fyrirkomulag helzt
að miklu leyti óbreytt þangað til
gerður var skilnaðúr Reykjavíkur
og Seltjarnarneshrepps 1847.
Bæarsjóðurinn átti að greiða það
sem þurfti til nauðsynlegra bæar-
þarfa- Má þar til telja viðhald
vatnsbóla og gatna, og brunamál.
Tekjur sjóðsins voru leigur af tún-
um bæarins og útsvör þar sem þær
tekjur hrukku ekki. Útsvörum var
jafnað niður á borgara, en þurra-
búðarmenn og verslunarþjónar
voru skattfrjálsir. Bæarfógeti jafn-
aði gjaldi þessu niður af handahófi
og sjóðurinn var í vörslu hans þang
að til árið 1822 að sérstakur bæar-
gjaldkeri var fenginn. Var hann
kallaður „Kæmner“. Þá yoru og
um leið skipaðir tveir svokallaðir
„Taxeborgere“ eða „eligerede Borg-
ere“ til þess að aðstoða bæarfógeta
við störf hans og þá sérstaklega
niðurjöfnun útsvara. Er það fyrsti
vísir að niðurjöfnunarnefnd og
helzt þetta þangað til bæarstjórn
var sett á laggirnar 1838.
Um viðhald gatna og vegagerð
var lítið að ræða og voru útgjöld
til þess ekki þungur baggi á bæar-
félaginu. Það var fyrst um 1840 að
farið var að tala um vegagerð í
alvöru, og þá fyrst ætlazt til þess
að hún væri framkvæmd með
þegnskylduvinnu. Til brunamála
fór heldur ekki mikið fé. Bærinn
átti eina litla dælu þegar Frydens-
berg kom, og var hún þá hálfónýt,
en látin duga alla hans stjórnartíð.
Þá voru og ekki heldur nein út-
gjöld til barnafræðslu. — Hér var
enginn skóli og barnakennsla byrj-
aði ekki fyr en 1830.
Vikulegt bæarþing hófst hér um
leið og bæarfógeti kom. Var það
fyrst haldið í bústað bæarfógeta,
en síðan í landsyfirréttarhúsinu
eftir að Frydensberg fór. Kvaddi
bæarfógeti upphaflega 4 valin-
kunna menn til þess að vera þing-
votta, og var það borgaraleg skylda,
en eigi allþung, því að þingmálin
voru fá framan af. Þessir menn
voru kallaðir „Stokkemænd" og
má sjá á því nafni og öðrum, er
hér hafa verið nefnd, hvað allt var
þá hádanskt hér.
Um bæarbrag hér og þau lög-
reglumál, er komu fyrir á fyrstu
árum bæarfógetans, hef ég skrifað
aðra grein í Lesbók 1951 og verður
það því ekki endurtekið hér.
Á. Ó.