Lesbók Morgunblaðsins - 08.04.1962, Blaðsíða 8

ÁRNI EIRlKSSON
OUNNUDAGINN 19. marz 1911
efndi Leikfélag Reykjavíkur til sýning-
ar á Imyndunarveikinni eftir Moliére
í tilefni þess að Árni Eiríksson átti þá
tuttugu og fimm ára leikafmæli. — í
stuttri grein í leikskránni þá segir svo:
„Það eru 25 ár síðan nokkrir menn
úr stúkunni Einingin efndu til sjón-
leika í húsi því, er kallað var Glasgow
og flestir R^ykvíkingar munu kannast
við. Voru sjónleikar þessir settir á stað
til að hjálpa stúkunni til að reis'a sér
fundarhús og gengust helzt fyrir þeim
þeir alþm. Jón Ólafsson og bæjarfógeti
Guðlaugur Guðmundsson. Eitt leikrita
þeirra, er þar voru leikin, var ímynd-
unarveikin eftir Moliére og lék Guð-
laugur Guðmundsson Argon; til að
leika Toinettu var ráðinn 16 ára piltur,
Árni Eiríksson, en þar sem kona ein
sótti mjög fast að fá að reyna sig á
hlutverkinu, varð ekki úr því. Ekki
leið þó á löngu áður en grípa varð til
Á. E. þvi sama vetur lék Á. E. Come-
liu-s í Kóngsins valdsmanni". Munu
þessir mætu menn hafa séð eitthvað
það við hinn unga pilt, er þeim þætti
benda til þess að hann gæti orðið lið-
tækur á leiksviði. Með þessu hófst
hinn langi og merki leikferill Árna
Eiríkssonar og hann því orðinn all-
þjálfaður leikari þegar hann gerðist
einn af stofnendum Leikfélags Reykja-
víkur og máttarstólpi þess.
Ámi Eiríksson var fæddur í Reykja-
vík. Voru foreldrar hans Eiríkur Ás-
mundsson, vegavinnustjóri í Grjótu og
kona hans Halldóra Ámadóttir í
Brautarholti. Hann réðst ungur til
verzlunarstarfa hjá Nilhjoniusi Zim-
sen, en síðan vann hann um margra
ára ekeið við verzlun Bjöms Kristjáns-
sonar. Árið 1910 stofnaði Ámi sjálf-
stæða verzlun, er hann rak með mikl-
um dugnaði og hagsýni til dauðadags,
en hann lézt 10. desember 1917, aðeins
47 ára gamall. Kaupsýsla _ var þannig
aðalævistarf Árna Eiríkssonar. En
Ámi var gæddur óvenjumikilli starfs-
orku og starfsgleði, enda áhugamaður
mikill á ýmsum öðrum sviðum en
lcaupsýslunni. Hafði hann því mörgum
öðrum störfum að gegna, sem hann
annaðist að mestu í hjáverkum, en
leysti þó jafnan af hendi með frábær-
um dugnaði og hagsýni. Hann gerðist
á unglingsárum félagi Góðtemplara-
reglunnar og var félagi þar meðan
hann lifði. Var hann alla tíð ótrauður
baráttumaður fyrir hugsjón Reglunnar
og ötull starfsmaður hennar, lét meðal
annars mjög til sín taka húsbyggingar-
mál hennar og hafði því nær öll árin
með höndum stjórn Góðtemplarahúss-
ins. Mesta hugðarmál Árna Eiríksson-
ar var þó tvímælalaust leiklist og leik-
starfsemin, enda helgaði hann henni
tíl hins síðasta alla starfskrafta sína,
eftir því sem hann mátti vegna kaup-
sýslustarfanna. Hann varð þegar einn
af fremstu og athafnamestu leikurum
Leikfélagsins, var ritari félagsins
1903—4 og formaður þess 1904—10 og
aftur 1913—15. Var hann stjómsamur
formaður, röggsamur en nokkuð ráð-
ríkur að sumum þótti, enda var hann
skapmaður, einbeittur og fastur fyrir
ef því var að skipta og mun ekki hafa
verið vanþörf á því, því að oft munu
hafa verið töluverðar viðsjár með
mönnum innan Leikfélagsins á þeim
árum, eftir því sem frú Efemia Waage
segir í hinni skemmtilegu minningabók
sinni, Lifað og leikið.
A rni mun alls hafa leikið um
100 hlutverk, þar af 63 á vegum Leik-
félags Reykjavíkur. Árni var meðalmað
ur á hæð og svaraði sér vel, var léttur
í spori og öllum hreyfingum og var
raddmaður góður. Hann hafði þá ann-
marka, sem leikurum kemur illa, að
hann var nokkuð flárnæltur og hafði
ýmsa kæki, en þó bar minna á þessu
á sviðinu en ella og þrátt fyrir þetta
var Árni afar vinsæll leikari og jafnan
talinn í allra fremstu röð íslenzkra
leikara. Hann hafði ekki, fremur en
aðrir leikarar okkar á þessum tímum,
lært í leikskóla, en hann var óvcnju-
lega hugkvæmur leikari og gæddur
mikilli sköpunargáfu. Því urðu sumar
persónur hans, svo sem Skrifta-Hans,
Argon í Imyndunarveikinni
og Gvendur snemmbæri í
Nýársnóttinni, klassískar og
leiknar mjög í hans stíl af
þeim, er síðar léku þessi
hlutverk.
Ég hef blaðað í gömlum
leikdómum allt frá því er
Leikfélag Reykjavíkur hóf
starfsemi sína og hvergi fund
ið annað en lofsamlega dóma
um leik Áma Eiríkssonar,
en það verður ekki sagt um
aðra leikara þessara tíma,
því að flestir fá þar mjög
misjafna dóma.
Á fyrsta starfsári Leikfé-
lagsins leikur Árni - Eiríks-
son í fimm leikritum og eru
meðal þeirra Ævintýri á
gönguför og Frænka Char-
leys.. Eru blöðin öll á einu
máli um að leikur Áma í
hlutverki Skrifta-Hans hafi
verið prýðisgóður. Þjóðólfur
(25/2 1898) segir: „Skrifta-
Hans er vandleikinn. Árni
Eiríksson lék hann eftir von-
um, sérstaklega var fram-
burður hans á söngtextanum
óvanalega skýr, en hann hef-
ur ‘venjulega verið ógreini-
legur hjá flestum hinum,
nema frú Stefaníu.“ Og ísa-
fold segir (5/3 1898):
„Skrifta-Hans var lang-bezt
leikinn af hr. Áma Eiríks-
syni, enda er hann einn af
þeim fáu söngmönnum, sem
leikið hafa í vetur.“ Kristján
Þorgrímsson lék þá Kranz
birkidómara og voru þeir
Árni orðnir mjög samstilltir ,,,,,
í þessum hlutverkum, enda
leikið þau oft áður (og síð-
ar). I febrúarmánuði 1914,
var Ævintýrið enn leikið og
segir þá í ísafold: „Tveir
einir eru nú eftir í hópnum — þeirra,
er í Ævintýrinu léku fyrir 20 árum.
Það eru þeir Árni Eiríksson (Skrifta-
Hans) og Kristján Ó. Þorgrímsson
(Kranz birkidómari). Stúdcntarnir, sem
þá voru, eru nú orðnir júbillæknar að
heita má (Friðjón Jensson og Jón Jóns-
son Húnvetningalæknir).......
Árni Eiríksson hefur nú „yfirgengið
snemmbæra í „Nýársnóttinni", Franz
Moor í „Ræningjunum", Lénharð í
„Lénharði fógeta“ og Grím málfærslu-
mann í „Syndum annara.“ Mun það
liafa verið síðasta hlutverk hans, (í
janúar 1917). Öll þessi hlutverk lék
Árni frábærlega vel, en einna bezt
þótti túlkun hans á Ásláki prentara,
enda öllum sem sáu minnisstæður leik-
ur hans í því hlutverki. Um leik Árna
í þessu hlutverki segir ísafold (15/4
1908): „Árni Eiriksson leikur Áslák
prentara snilldarlega." Og enn segir
sama blað (29/4 1908): „Það er enginn
í Leikfélaginu, sem leikur sér jafn-
mikið að leika eins og Árni Eiríksson
suma karlana. Og einn af þessum körl-
ur er Áslákur prentari.“ Danskir leik-
flokkar höfðu komið hingað við og
við og skemmt bæjarbúum með leik-
sýningum. Voru leikflokkar þessir mis-
jafnir að gæðum eins og gengur og
GAMLAR LEIKHÚSMINNINGAR
sjálfan sig“, bætt einni alin við vöxt
sinn í Skrifla-Hans. Sá leikur var þetta
sinn býsna lýtalaus.1
Arni Eiríksson fór á sínum langa
leikferli með mörg veigamikil og vanda
söm hlutverk og hlaut að heita má
undantekningarlaust ágssta dóma. Með-
al helztu lilutverka hans, auk Skrifta-
Hans, má nefna: „Jéppa í „Jeppa á
Fjalli“, Argon í „ímyndunarveikinni",
Áslák prentara í „Þjóðníðingnum",
Grasa-Guddu í „Skagga-Sveini“, Gvend
ekki allt veigamikil verk, sem þeir
Árni Eiríksson í hlutverki
Lénharðar fógeta.
sýndu. Sumarið 1912 kom hingað dansk
ur leikari, Fritz Boesen, með leikflokk
og sýndi þrjú leikrit: „Förste Violin“,
„Jeppe paa Bjærget“ og „En Folke-
fjende“ (Þjóðníðinginn). Um sýning-
unna á síðastnefnda leikritinu segir
blaðið Ingólf-
ur (25/5 1912):
„Þá nýlundu
var þarna að heyra, að leikið var á
tveimur málum, íslenzku og dönsku.
Ilr. Árni Eiríksson lélc Áslák prent-
ara á íslenzku. Og ég býst ekki við að
gera neinum rangt til þó að ég segi,
að Áslákur prentari í höndum Árna,
liafi verið langsannasta myndin, sem
sýnd var í þessum mikla og merkilega
leik, og léku þó ýmir aðrir vel.“
u,
m þessar mundir var mikil
gróska í íslenzkri leikritagerð. Jóhann
Sigurjónsson hafði unnið mikinn list-
rænan sigur með leikritum sínum
„Fj alla-Ey vindi“ og „Galdra-Lofti“,
bæði hér heima og erlendis og Guð-
mundur Kamban hafði einnig vakið at-
hygli með leikritum sínum. Og það
þótti tíðindum sæta er hinn mikilhæfi
skáldsagnahöfundur, Einar H. Kvaran,
tók nú að semja leikrit. Var fyrsta
leikrit hans, „Lénharður fógeti“, frum-
sýnt á annan dag jóla 1913. Var leik-
ritinu tekið með miklum fögnuði
af áhorfendum og hlaut ágæta dóma
í blöðunum, bæði leikritið “og leikur.
Árni Eiríksson lék aðalhlutverkið, Lén-
harð fógeta og fékk mjög góða dóma.
Ingólfur segir (31/12 1913): „Árni
Eiríksson leikur Lénharð og er það
hlutverkið að sjálfsögðu einna mest og
vandasamast. Árna virðist veita það
létt að leysa það vel af hendi. Leikur
hans er prýðilegur og óhvikull í hví-
vetna. Lék jafnvel þá ,,list“ hörku-
bindindismaðurinn að láta Lénharð
verða skemmtilega fullan!“ (Friðfinn-
ur Guðjónsson segir um Árna í minn-
ingarriti L. R.: „Hann var sjálfsagður
í hlutverk allra drykkjurúta og tókst
það prýðilega, en hafði þó aldrei á ævi
sinni bragðað áfengi.“) Lögrétta tekur
í sama streng og Ingólfur og segir að
„Á E. vandi flestum öðrum framar
leik sinn, bæði hvað kunnáttu og á-
herzlu í framburði snertir, ásamt flestu
í svip og framkomu. ... “
Ég sá Árna Eiríksson í mörgum
veigamiklum hlutverkum, svo sem
Skrifta-Hans, Argon í „fmyndunarveik-
inni“, Lénharði fógeta, Grími málflutn-
ingsmanni í „Syndum annarra“ eftir
Einar H. Kvaran, og í fleiri hlutverk-
um. Er mér leikur hans í þeim öllum
mjög minnisstæður, ekki sízt túlkun
hans á Grími málflutningsmanni. Var
hún frábærlega gerð, hver hreyfing
persónunnar hnitmiðuð og persónan
öll svo sönn og sannfærandi að á betra
varð vart kosið. Það sem mér fannst
einkenna leik Árna mest, var frábær
vandvirkni hans og næmur skilningur
á þeim hlutverkum, sem hann lék.
f tilefni af tuttugu og fimm ára leik-
afmæli Árna var skrifað um hann í
öllum blöðum bæjarins og voru þau á
einu máli um það að hann væri einn
af beztu og fjölhæfustu leikurum hér.
Er það vissulega ekki ofmælt.
Sigurður Grímsson.
Djilas enn í hanns
Ein af smásögunum, sem Júgó-
slavinn Milovan Djilas samdi með-
an hann sat þrjú ár í fangabúðum
Títós, hefur nú verið birt á ítölsku
í timariti Ignazio Silones, „Tempo
Presente“, sem gefið er út með
stuðningi „Frjálsrar menningar“ í
París. Sagan heitir „Striðið“ og gef-
ur allbitra lýsingu á hópi skæruliða
og foringjum þeirra. Djilas varast
að láta nokkuð uppi um stað og
tíma, en leitast við að rannsaka og
skilgreina tilgangsleysi stríðsims og
hin ógnvænlegu áhrif sem það heif-
ur á skapgerð manna.
Enda þótt ekki sé neitt eiginlegt
pólitáskt sprengiefni í sögunni, hafa
júgóslavnesk yfirvöld samt kosið að
banna tímaritið „Temipo Presente“
í Júgóslavíu. Er það engan veginn
í samræmi við þau heit, sem Djilasi
voru gefin þegar hann var látinn
laus fyrir ári, því þá var honum
leyft að birta verk, sem ekki snertu
pólitádk efni, bæðí heima fyrir og
erlendis. Hins vegar hefur hann eldki
fengið neitt gefið út í Júgóslavíu á
þessu ári, síðan hann losnaði úr prís
undinni, og nú er bannað að flytja
til landisins tímarit, sem birtir efni
eftir hann. Þykir allt benda til að
Tító vilji láta nafn hans gleymasrt
með öllu 1 heimalandinu.
8 LESBOK MORGUNBLAÐSINS