Lesbók Morgunblaðsins - 24.06.1962, Blaðsíða 1

[ 16. tbl. — 24. júnií 1962 — 37. árg. ~\
ist þess að létt væri á skipinu, en því
var ekki sinnt. „Síðan sté biskup á
skipið, og létu þeir við svo búið í haf.
En er þeir komu mjög að íslandi, þá
gerði á stórviðri, og fengu þeir áföll
mikil. Gekk í sundur dragreipið, og rak
utan borðs seglið. Vildu þá flestir allir
heita, en Þorlákur biskup kvaðst eigi
skyldu heita nema kastað væri fé því
öllu, er hann vildi eigi að á hefði ver-
ið. En er kastað var því er biskup
vildi, þá fell þegar veðrið, og tóku
land næsta dag eftir“. — Til árétting-
ar hefir hér verið gerð leturbreyting
á orðunum „nema kastað væri“, því
að þau gefa í skyn að Þorlákur hafi
viljað heita þegar það verk var fram-
kvæmt. — Frásögn þessi tekur ekki af
nein tvímæli, en hún gæti bent til þess
Eftir ÁRN A ÓLA
KIRKJAN á Strönd í Sel-
vogi, eða Strandarkirkja,
eins og hún er almennt nefnd, er
mest áheitakirkja hér á landi. Fer
það nokkuð að vonum, því að
hún er upphaflega orðin til fyr-
ir áheit.
Engar sannar sagnh' hafa menn
af því hvenær Strandarkirkja var
reist. En munnmæli eru um það
og er bezt frá þeim sagt í kvæði
því, er séra Jón Vestrnann orti í
nafni kirkjunnar 1843.
Þar segir frá því, að maður sá er
Árni hét fór til Noregs að sækja sér
húsavið. En á heimleiðinni fékk
hann stórviðri og hríðar og voru þeir
lengi að velkjast úti og hugðu sér ekki
líf. Og er þeir voru sem hættast stadd-
ir, hét Árni á guð að reisa honum
kirkju úr húsaviðnum ef þeir kæmist
lifandi á land. Náðu þeir svo skömmu
seinna landi í Selvogi. Önnur sögn
hermir, að þá er heitið var fest, hafi
verið ofviðri, stórsjór og glórulaust
myrkur. En rétt á eftir sáu þeir ljós í
myrkrinu, og er þeir gáðu betur að,
sáu þeir hvítklædda veru sem lýsti af
og benti þeim að stýra skipinu beint á
sig. Var það gert og tóku þeir heilu
og höldnu land í vík nokkurri. Var hin
bjarta vera þá horfin. Töldu allir víst
að þetta hefði verið engill, og var vík-
in við hann kennd og kölluð Engilsvík,
eins og húh heitir enn. — Síðan var
að efna heitið, en þá komu óvænt vand-
ræði til sögunnar, því að kirkja var
fyrir í Nesi í Selvogi. Fór Árni þá á
fund biskups og skýrði honum frá á-
heiti sínu og að hann væri skyldur við
guð að reisa honum kirkju þar sem
hann náði landi. Biskup skarst þá í
málið og leyfði að kirkjan yrði reist á
Strönd. Og til sannindamerkis um, að
þessi Árni hafi reist kirkjuna, segir
séra Jón, að rekamark kirkjunnar sé
enn Á, eða upphafsstafurinn í nafni
hans, en ef farið hefði verið eftir venju,
hefði rekamark kirkjunnar átt að vera
S K T (Strandar kirkju tré). —
Nú er sem sagt ekki vitað hve-
nær þetta var, en séra Jón segir að
það hafi verið í biskupstið Staða-Árna
biskups Þorlákssonar og hann hafi ráð-
ið því að kirkjan var reist á Strönd og
lagt henni til ærin auðæfi, svo að hún
gæti haft sinn eigin prest. Þess vegna
sé honum eignaður heiðurinn af því að
hafa látið reisa Strandarkirkju. Þó þyk-
ir séra Jóni það grunsamlegt, að þess
skuli hvergi getið í sögu Árna biskups.
Árni Þorláksson var biskup 1269—
1298, en um þær mundir átti Erlendur
lögmaður sterki Ólafsson jörðina
Strönd í Selvogi og einnig Nes og
kirkjuna þar. Þá biskup greindi mjög
á í staðamálunum og þykir ólíklegt að
Erlendur hafi gert það fyrir tilmæli
biskups, að leyfa að ný kirkja væri
reist á Strönd. Er því talið líklegt að
Strandarkirkja sé eldri, en enginn hefir
borið brigður á, að hún hafi verið reist
vegna áheits, enda lítt skiljanlegt að
öðrum kosti hvers vegna tvær kirkjur
voru í þessari litlu byggð.
önnur sögn um upphaf Strandar-
kirkju er sú, að það hafi verið Árni
biskup Þorláksson sjálfur sem lenti í
sjávarháskanum og heitið gerði. Ekki
verður nú af sögu hans séð, að hann
hafi nokkuru sinni lent í sjávarháska.
En sé nú gert ráð fyrir því að Strand-
arkirkja hafi verið reist áður en Árni
varð biskup, og ennfremur hitt, að
munnmælasagan hermi það rétt að það
hafi verið biskup, sem heitið gerði um
kirkjubygginguna, þá gæti skeð að það
hafi verið Þorlákur biskup hinn helgi.
Hann tók biskupsvígslu í Noregi 1178
og fór heim samsumars. Segir svo frá
því er hann kom til skips með föru-
neyti sínu, þá „voru kaupmenn nálega
búnir, og hlóðu stýrimenn skipið nær
til ófærs af lausaviðum“. Biskup krafð-
að Strandarkirkja hefði risið vegna
heits Þorláks biskups, en Árni Þorláks-
son hefði seinna eflt kirkjuna, og hon-
um síðan þakkað allt.
T il er máldagi kirkjunnar í Nesi
frá 1313, að meim telja, og var hún þá
alkirkja, en ekki prestskyldarkirkja. —
Helzt svo um alllangt skeið en seinna
varð hún hálfkirkja. Á dögum Vilchins
biskups, eða 1397, er Strandarkirkja
orðin miklu auðugri en Neskirkja. Og á
dögum Oddgeirs biskups, 1467, var tek-
inn vitnisburður Þorbjarnar nokkurs
Högnasonar um Strandarkirkju, og er
hann enn til. Þar segir Þorbjörn þessi,
að fyrir „sextigi vetra og áður“ hafi
hann oftsinnis lesið og hafi heyrt les-
inn máldaga Strendurkirkju, og hafi
hún þá verið svo rík, að hún átti
meðal annars 30 hundruð í heimalandi
og alla veiði í fuglbergi;*) segist hann
og vita, að „með ráði Árna biskups"
hafi tvær klukkur verið keyptar til
kirkjunnar. Gæti þetta bent til þess, að
kirkjan hafi verið komin áður en Árni
tók biskupstign, og áður en Erlendur
sterki eignaðist Strönd, en nafn Árna
biskups sé tengt við kirkjuna vegna
þess að hann lét hana fá klukkur. Þess
*)Þá er talið að kirkjan eigi 464
hundruð í föstu fé og lausu.
má hér geta, sem er dálítið einkennl-
iegt, að kirkjan í Nesi var helguð Maríu
mey, og svo var og um Strandarkirkju.
Neskirkja hvarf smám saman i
skugga Strandarkirkju og að lokum
lagðist hún algjörlega niður. Má á því
sjá, að mikinn mun hafa menn gert
kirknanna. Viðgangur Strandarkirkju
getur ekki verið neinu öðru að þakka
en því, að menn hafi haft meiri trú á
henni, verið sannfærðir um að hún
hefði risið upp að tilstuðlan æðri mátt-
arvalda og hefði því meiri helgi á sér
en aðrar kirkjur. Hún hefir fengið
stórgjafir, og snemma munu menn hafa
sannfærzt um, að „hún borgaði altaf
fyrir sig“.
Ekki fara sögur af áheitum á hana
fram eftir öldum, enda var þá í ná-
grenninu annar áheitastaður, sem öllum
öðrum tók fram á landi hér. Það var
Kaldaðarnes og hinn heilagi kross þar.
Og eitt örnefni í Selvogslandi minnir
enn á, að Selvogsmenn hafi sem aðrir
haft mikla trú á krossinum. Uppi í
heiðinni, skammt fyrir ofan byggðina,
rísa háir hólar, sem kallaðir eru
Kvennagönguhólar. Draga þeir nafn af
því, að þangað gengu konur úr Selvogi,
þær er ekki treystu sér til að fara á
hátíð krossins, en töldu sér meinabót
að því að horfa þaðan til Kaldaðarness
og gera heit sín. Þetta gerðist á kross-
messum báðum (3. maí og 14. sept.)
a að varð Gissuri biskupi Einars-
syni þyrnir í augum, að átrúnaður á
krossinum helga í Kaldaðarnesi rénaði
ekkert þrátt fyrir siðaskiptin og fortöl-
ur hans. Haustið 1547 reið hann því til
Kaldaðarness og lét taka niður kross-
inn, svipta hann öllum búnaði sínum
og setja hann í eitthvert skúmaskot.
Skömmu seinna tók Gissur biskup
banasótt sína og var það trú manna
að honum hefði hefnzt fyrir það hvern-
ig hann fór með krossinn. Ekki rén-
aði trúin á krossinn við þetta, og
hæsta skrefið í herferðinni gegn hon-
um var það, að Kaldaðarnesskirkja var
af tekin 1555. Ekki dugði það, fólk
streymdi þangað enn um 30 ára skeið
til þess að tilbiðja krossinn og færa
honum áheit sín og gjafir. Svo var
það 1587 að Gísli biskup Jónsson sótti
krossinn, fór með hann heim í Skál-
holt, lét kurla hann þar niður og brenna
brotin. Biskup varð ekki langlífur eft-
ir þetta, hann andaðist þá um haustið.
En nú var fokið í þetta skjól fyrir
alþýðu. Og þegar krossinn var farinn,
virðist svo sem trúin á Strandarkirkju
og helgi hennar hafi farið að aukast,
og hún hafi þar orðið nokkurs konar
arftaki krossins helga. Þykir ekki ólík-
lega til getið, að þá fari að hefjast á-
heit á hana, og hafa þau haldizt síðan.
Aldrei hefir Strandarkirkja verið svo
veglegt guðshús að hún hafi borið af
öðrum kirkjum, og ekki hefir heldur
skraut hennar og viðhöfn getað aukið
trú manna á helgi hennar og heilla-
kraft.
Elzta lýsing á kirkjunni er frá ár-
inu 1624 og er hún á þessa leið: „Kirkj-
an nýsmíðuð; fimm bitar á lofti að auk
stafnbitanna, kórinn alþiljaður, lasinn
prédikunarstóll; öll óþiljuð undir bit-
ana, bæði í kórnum og framkirkjunni,
einnig fyrir altarinu, utan bjórþilið“.
Nsésta kirkja er reist þar 1670, því
að í visitazíu Brynjólfs biskups Sveins-
sonar þá um haustið, segir að kirkjan
sé nýbyggð. Þá hefir biskup boðið
„sóknarmönnum að halda vel uppi
kirkjugarði, eftir skyldu sinni, eftir því
sem saman kemur, að kirkjan verjist
fyrir sandfjúki".
Þarna er í fyrsta skipti minnzt á
uppblásturinn og sandfokið í Selvogi.
Uppblásturinn hefir eflaust hafizt
nokkru fyrr uppi í heiðinni og verið
rányrkju að kenna. Bændur rifu kvist
og lyng í heiðinni meðan til vannst til
Framhald á bls. 13.