Lesbók Morgunblaðsins - 24.06.1962, Blaðsíða 6

Doktorshúsið
(Ránargata 13)
Hlíðarhús voru upphaflega hjá-
leiga frá Reykjavík, en gengu undan
jörðinni á dögum Narfa Ormssonar og
voru þá talin 6. hluti jarðarinnar eða
10 hndr. Annars var land óskipt að
öðru en því, að Hlíðarhúsum fylgdi
mikið tún, er náði suður að Göthúsa
og Landakotstúnum.
Þegar Jarðabókin var samin átti
Elín Hákonardóttir Hlíðarhús, ásamt
hjáleigunni Ánanaustum, en árið 1708
seldi hún jörðina Ólafi nokkrum ól-
afssyni. Hann gaf svo jörðina Helga-
fellskirkju á Snæfellsnesi 1723. Síðan
átti kirkjan jörðina lengi og héldu
prestar fast í hana. Stóð í miklu stíma-
braki út af því, að Reykjavík gæti
fengið jörðina, og var það ekki fyrr en
í árslok 1858 að Reykjavík fékk að
lokum afsal fyrir henni.
Hlíðarhúsamenn höfðu útræði sitt í
Grófinni og þangað lá sjávargata á
þeim slóðum sem nú er Vesturgata.
Þetta var aðeins illa ruddur stígur sem
nefndist Hlíðarhúsastígúr. Hvorki vildu
Hlíðarhúsabændur né Helgafellskirkja
leggja í þann kostnað að gera þangað
sæmilegan veg, og Reykjavík taldi sér
það óviðkomandi að gera veg á annars
landi.
Nú víkur' sögunni að því, að árið
1819 fékk Jón Thorsteinsson land-
læknisembættið og settist að í Nesi. En
er fram liðu stundir þótti honum ó-
þægilegt að búa þar, svo honum var
leyft 1833 að flytjast til Reykjavíkur.
Fékk hann svo leyfi til þess að mega
reisa íbúðarhús sunnarlega í Hlíðar-
húsatúni. Hús þetta var fullsmíðað ár-
ið eftir og fluttist hann þá í það. Þetta
hús fékk þegar nafnið Doktorshús, og
hefur haldið því fram að þessu. Þótti
húsið bæði stórt og fagurt. Margur átti
þangað erindi til þess að finna lækn-
inn, en þangað var ekki greiður veg-
ur, fyrst Hlíðarhúsastígurinn, oft ill-
fær vegna bleytu og forar, og svo varð
að troða túnið suður að húsinu. Þetta
gat auðvitað ekki blessazt, og nú lét
Reykjavík gera vegarnefnu úr Gróf-
inni vestur á móts við Doktorshúsið.
Þessi gata var opinberlega nefnd
Læknisgata, en almenningur kallaði
hana alltaf Hlíðarhúsastíg, eða aðeins
Stíg.
Jón Thorsteinsson landlæknir andað-
ist 1855 og fluttist þá ekkja hans í
Skálann við Grjótagötu. En Doktors-
húsið var leigt næstu tvö árin. Þá áttu
þeir heima þar Gísli Magnússon latínu-
skólakennari og og Þorvaldur Stephen-
sen verzlunarmaður.
Árið 1858 keypti Sigurður Vig-
fússon gullsmiður húsið og bjó þar
uppi á loftinu fram til 1874. Á þessum
tíma leigðu ýmsir hjá honum, þar á
meðal Pétur Guðjohnsen organleikari
(með 13 manns í heimili), Jón Hjalta-
lín læknir og fleiri. Seinasta árið
leigði Benedikt Gröndal þar, þá ný-
kominn frá Kaupmannahöfn. Hann
fékk öll herbergin niðri og varð að
greiða í húsaleigu 24 kr. á mánuði og
þótti það mikið, því að kennaralaun
hans við latínuskólann voru ekki nema
1500 kr. á ári. Þá hefur Doktorshúsið
verið farið að ganga úr sér, því að
hann lýsir því svo: „Herbergin í
Doktorshúsinu voru fremur léleg, eftir
því sem nú tíðkast (um aldamótin);
enginn ofn, sem notaður varð nema
einn „bíleggjari" uppi á gamla móð-
inn, og oft rauk hann — enda er nú
hætt að hafa þesskonar ofna, og munu
þeir varla sjást nema sem fornleifar“.
Árið 1866 var samþykkt að fram-
lengja Læknisgötu vestur að Ána-
naustum. Var Reykjavík þá orðin eig-
andi Hlíðarhúsa og var ekki við aðra
að metast um þá vegarlagningu. Þetta
átti að verða framtíðarvegur vestur á
Nes, og var því hafður breiður — heil-
ar 7 álnir á breidd. Þetta var fyrsta
gatan, sem kom út úr Miðbænum. En
Vesturgötunafnið fékk hún ekki fyrr
en um 1880 — en var í daglegu tali
oftast nefnd Hlíðarhúsastígur fram yfir
aldamót. Þegar gatan var nú komin,
var Doktorshúsið drjúgan kipp fyrir
sunnan hana, einangrað og gnapandi í
miðju túni. Var því ákveðið 1869 að
þangað skyldi lagður 5 álna breiður
vegur frá Læknisgötu, og eiganda húss-
ins falið að gera þann veg. En hann
þverskallaðist við, og aldrei kom þessi
vegur. Hús risu nú óðum við Vestur-
götuna. Var haft sund á milli tveggja
þeirra, svo að hægt væri að komast að
Doktorshúsinu, en þangað var aðeins
stígur, og húsið var í rauninni utan við
lög og rétt. Það var ekki fyrr en 1888
að farið var að telja það til Vestur-
götu og fékk þá töluna 25 við þá götu.
Árið 1875 keypti Sveinn prófastur
Níelsson Doktorshúsið og fluttist þang-
að. 1879 var honum veittur Hallorms-
staður og fluttist hann þá austur, en
lét af prestskap haustið 1880 og fór til
Reykjavíkur. Og svo lézt hann í Dokt-
orshúsinu 1881.
Fyrsta árið, sem Sveinn var þarna,
bjó hjá honum tengdasonur hans,
Björn Jónsson ritstjóri. Harin hafði
stofnað blaðið „ísafold" 1874. Var það
fyrst prentað í Landsprentsmiðjunni, en
Björn sá fljótt að hann varð að eign-
ast eigin prentsmiðju. Þá mátti ekki
stofna prentsmiðju hér á landi nema
með konungsleyfi. Það leyfi fékk Björn
3. júlí 1876. Var þá Sigmundur Guð-
mundsson prentari sendur til Kaup-
mannahafnar til þess að fullkomna sig
í iðn sinni og kaupa prentsmiðju. Hann
kom með prentsmiðjuna 7. júní 1877
og var hún flutt í Doktorshúsið og
henni komið fyrir í einni stofunni þar.
Fyrsta blaðið, sem þar var prentað,
kom út 16. júní og þess vegna telst sá
dagur stofndagur ísafoldarprentsmiðju.
Og hún sleit barnsskónum í Doktors-
húsinu.
JVÍarkús Bjarnason skipstjóri eign-
aðist Doktorshúsið 1882 og bjó þar síð-
an til æviloka. Hann hafði gerzt stýri-
maður á skútu hjá Geir Zoega 1872,
en fékk þá jafnframt Eirík Briem
prestaskólakennara til þess að kenna
sér undirstöðuatriði stýrimannafræð-
innar. Gekk hann svo undir próf hjá
dönskum sjóliðsforingjum 1873 og dáð-
ust þeir að kunnáttu hans og þá ekki
síður að kennara hans, sem aldrei
hafði nærri sjómennsku komið. Seinna
sigldi svo Markús og lauk skipstjóra-
prófi í Kaupmannahöfn 1881.
Þegar hann var setztur að í Doktors-
húsinu hóf hann að kenna stýrimanna-
efnum og hafði þann skóla heima hjá
sér. Doktorshúsið er því fyrsti stýri-
mannaskólinn á íslandi. Styrk fékk
hann úr landsjóði til þessa skólahalds
1885 og síðan árlega. En árið 1890 voru
samþykkt lög um stofnun Stýrimanna-
skóla og Markús gerður að forstöðu-
manni hans. Þá var ekkert húsnæði til
fyrir þann skóla, og varð það úr, að
Doktorshúsið var lengt vestur á bóginn
og var skólinn þar til húsa þangað til
reist var sérstakt hús handa honum
1898, kippkorn vestar og sunnar á
Skakkakotstúni. Enginn vegur var á
milli Doktorshússins og skólans, en
brátt mynduðust troðningar frá Vestur-
götu upp að skólahúsinu og fengu þeir
þegar nafnið Stýrimannastígur, og hélzt
það þegar farið var að reisa hús við þá
götu. Markúsi veittist sú ánægja að
vita skólann kominn í eigið húsnæði,
en hans naut ekki lengi við eftir þetta,
því að hann andaðist árið 1900, aðeins
fimmtugur að aldri. Með honum féll í
valinn einn af forvígismönnum þjóðar-
innar.
Síðan um aldamót hafa hinir og aðr-
ir átt heima í Ðoktorshúsi og stundum
verið margt fólk þar, allt að 30 manns.
Hélt húsið sínu gamla nafni fram til
1927, en upp úr því fær það nafnið
Ránargata 13. Stendur það nú í skakk-
horn við þá götu og af því „horfinn
fagur farfi“, enda er það nú orðið 128
ára gamalt.
BÖKMENNTIR
Framhald af bls. 5
við sig í íbúð sinni í Gorky-stræti
klukkan 10 fyrir hádegi laugardaginn
10. marz.
Föstudaginn 9. marz staðfesti einka-
ritari hans stefnumótið. Til allrar ó-
lukku sendi ég blaði mínu í Lundún-
um símskeyti á föstudagsmorgun og
skýrði því frá, að viðtalið við Ehren-
burg hefði verið ákveðið og staðfest.
Mér hafði gleymzt að Rithöfunda-
samtökin eru tiltölulega óháð eftirliti
Kommúnistaflokksins — eins og svipuð
samtök voru einnig í Ungverjalandi áð-
ur en Rússar bældu niður þjóðbylting-
una þar fyrir hálfu sjötta ári. Augljós-
lega hafði hin kommúníslca ritskoðun
stöðvað símskeytið, því nokkrum
klukkustundum síðar fékk ég orðsend-
ingu þess efnis, að Ehrenburg hefði
verið kvaddur burt frá Moskvu til
fjarlægs héraðs og mundi verða fjar-
verandi í þrjá daga, svo hann gæti
ekki hitt mig.
egar ég bað starfsmenn Inturist
í Moskvu að framléngja dvalarleyfi
mitt um viku, svo ég gæti hitt hann,
þverneituðu þeir að gera það á þeim
forsendum að ekla væri á hótelher-
bergjum í borginni.
Áður en ég fór frá Moskvu komst ég
að því hjá gagnkvæmum kunning, a
okkar Évtúsénkós, að hann væri alis
ekki að hvíla sig úti á landsbyggðinni,
heldur væri hann staddur í borginni
og fluttur í nýja íbúð ásamt seinni
konu sinni (sem áður var gift öðru
Ijóðskáldi). Honum hafði alls ekki
verið tilkynnt um þá ósk mína að
hitta hann.
Ég er þess fullviss, að sovézku
skriffinnskuþrælarnir gera allt sem í
þeirra valdi stendur til að koma í veg
fyrir, að óhlutdrægir vestrænir gestir
komist í samband við höfunda eins og
Évtúsénkó og ljóðskáldið Alexander
Tvardovsky, sem eru fulltrúar „frjáls-
lyndra“ og „vestrænna“ áhrifa í sov-
ézkum bókmenntum.
B ak við tjöldin á sér stað hat*
röm barátta milli Vladimirs Kochetovs,
sem er ritstjóri flokkslínu-bókmennta-
tímaritsins „Oktyabr", og Tvardovskys,
sem er vinsæll höfundur metsölu-
Ijóðabókar um stríðið 1940—45, „Vas-
illy Tyorkin", og ritstjóri hins tiltölu-
lega frjálslynda tímarits „Novy Mir“.
Báðir þessir höfundar eru hins veg-
ar á fimmtugsaldri. Maðurinn, sem
vert er að fylgjast með og nýtur gíf-
urlegrar hylli meðal sovézks æskulýðs,
er Évgeny Évtúsénkó, aðeins 29 ára
gamall.
Évtúsénkó heimsótti nýlega Banda-
ríkin, Suður-Ameriku og Bretland. —-
Hann er talsmaður nýrrar kynslóðar
sovézkra borgara, sem við eigum eftir
að skipta við í náinni framtíð. Ég hef
hitt hann og átt viðtal við hann fyrir
brezk blöð, og mér féll hann vel í geð.
Ég bind vonir mínar um aukinn
gagnkvæman skilning milli Sovétríkj-
anna og vestrænna ríkja ekki við
menn eins og Fedin, Ehrenburg eða
skriffinna Rithöfundasamtakanna, held-
ur við unga menn eins og Évtúsénkó.
Ástandið í Hollywood, sem eitt
sinn stóð með svo miklum blóma,
hlýtur að vera ískyggilegt þessa
dagana, því samkvæmt nýjustu
hagskýrslum þaðan eru 33% hinna
2200 myndatökumanna atvinnulaus-
ir, 17% af klippingamönnum og
40% af leikurum, leikstjórum og
handritahöfundum.
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
16. tölublað 1962