Lesbók Morgunblaðsins - 22.07.1962, Blaðsíða 6

Hús Hallddrs Kr. Friðrikssonar
(LÍKIM)
TVÆR aldir eru nú síðan
fyrsta steinhúsið var reist
hér á landi. Það er Viðeyjarstofa.
Skúli Magnússon landfógeti réð
því, að hún var byggð úr íslenzku
grjóti Vildi hann sýna íslending-
um að hægt væri að reisa vönduð
og góð íbúðarhús úr innlendu
byggingarefni. Þetta varð svo til
þess að á árunum 1760—70 voru
reist fimm steinhús hér á landi:
Dómkirkjan á Hólum, Viðeyjar-
kirkja, Bessastaðastofa, Nesstofa og
Hegningarhúsið (nú Stjórnarráð).
Svo var Vestmannaeyjakirkja reist
1776 og dómkirkjan í Reykjavík
1790. —
Þótt hús þessi bæri mjög af öðrum
húsum hér á landi, reyndust þau ekki
vel. Þau voru köld og saggasöm, vegna
þess að engin einangrun var í veggj-
unum. Þess vegna kom afturkippur í
steinhúsasmíð, og er þá farið að hugsa
um að byggja úr tígulsteini. Voru
fyrstu húsin „múruð í binding“, eins
og það var kallað, grindin úr timbri en
fyllt upp með tígulsteini milli stafa.
Árið 1847 var dómkirkjan hækkuð
og stækkuð og var sú viðbót gerð úr
tígulsteini. Þegar byggingu var lokið,
gekk af allmikið af tígulsteini og kalki,
og keypti það Chr. L. Möller kaupmað-
ur. Fékk hann svo byggingarlóð hjá
bænum suður af miðjum Austurvelli og
austur undir kirkju. Vestast á þessari
lóð lét hann svo reisa einlyft múrhús,
og fékk til þess smiðina, sem höfðu
unnið að dómkirkjusmíðinni. Þetta var
sumarið 1848 og mun þetta elzta múr-
hús bæjarins. Þó var það ekki hlaðið
úr tígulsteini eingöngu, heldur „múrað
í binding". Áður höfðu að vísu verið
reist slik hús, svo sem Skraddarahúsið
(þar sem nú er Austurstræti 8) og
Thomsenshús við Lækjartorg, en þau
eru nú horfin. Þetta hús stendur enn,
að vísu calsvert breytt.
Möller átti ekki húsið nema um
þriggja ára skeið, því að 1851 seldi
hann það Halldóri Kr. Friðrikssyni
kennara. Seinna lét Halldór stækka
húsið þannig, að hann setti hæð ofan
á það. Þarna átti hann svo heima til
dánardags (1902) og síðan bjuggu ætt-
ingjar hans í húsinu fram til 1911.
Sama ættin réð því húsum þarna í 60
ár samfleytt.
Halldór var hinn mesti áhugamað-
ur um búnaðarmál og jarðrækt, enda
var hann forseti Húss- og bústjórnar-
félags Suðuramtsins og síðan Búnaðar-
félags íslands um hartnær 30 ára skeið.
Lóðin, sem hann fékk með húsinu, var
ekki breið, því að segja mátti að hús-
ið stæði á Tjarnarbakkanum, eða við
vík sem gekk norður úr Tjörninni, eins
og sjá má á öllum gömlum uppdrátt-
um af Reykjavík. En lóðin var nokkuð
löng frá vestri til austurs. Lét Halldór
girða hana og kom þar upp miklum
matjurtagarði. Hann hafði þar einnig
kofa fyrir kindur, sem hann átti. Þeg-
ar mestur var gauragangur út af fjár-
kláðanum og menn skiptust í tvær
fylkingar um það mál — sumir vildu
skera niður, aðrir vildu lækna — var
Halldór meðal lækningamanna. Lenti
honum þá harkalega saman við Jón
landritara, sem skipaður var lögreglu-
stjóri í kláðamálinu 1875. Kvað Jón
upp hvern sektardóminn eftir annan á
hendur Halldóri, en hann ónýtti þá
alla. Var hann maður harðger og
þykkjuþungur og lét ekki hlut sinn
fyrir neinum. .
ÁRNIÚLA: GÖMUL HÚS í REYKJAVÍK
Mr egar ákveðið var að reisa Al-
þingishús í Reykjavík, var því upphaf-
lega ákveðinn staður í Bankastræti og
var byrjað á grunni þess þar. En er
til kom harðneitaði byggingameistarinn
að hafa húsið í hliðhalla. Var þá horfið
að því ráði að kaupa kálgarð Halldórs
Kr. Friðrikssonar undir húsið og var
kaupverðið 2500 krónur. Þótti mörgum
það alveg öheyrilegt okur og voru bæj-
arbúar ekkert mildir í dómum um
seljandann. Mun þar sjálfsagt nokkru
hafa ráðið, að lóð þessa hafði bærinn
látið af hendi ókeypis, en nú borgaði
landið þetta geipiháa verð fyrir nokk-
urn hluta hennar. Nú vex mönnum
þetta varla í augum, en fyrir 80 árum
voru 2500 krónur stórfé.
Halldór var þingmaður Reykvíkinga
1855—63 og aftur 1869—85, eða sam-
tals 24 ár. En konungskjörinn þing-
maður var hann 1865—67. Hann var:
bæjarfulltrúi í Reykjavík 1854—61,
1873—79 og 1882—1900, eða rúmlega
20 ár samtals. Kom hann því mjög
við sögu lands og bæjar á sínum tíma,
og var þar enginn miðlungsmaður, því
að hann lét sín getið við öll hin stærri
mál og var harður í horn að taka
hvort sem hann var í sókn eða vörn.
Halldór var kennari og síðar yfirkenn-
ari við latínuskólann 1848—1865, eða
í 17 ór. Þá voru stundum viðsjár
miklar í skólanum milli pilta og kenn-
ara, en Halldór hélt alltaf virðingu
sinni og voru skólasveinar honum
hlýðnir. Má því nærri geta að hann
hafi haft mikil áhrif á hina uppvax-
andi menntamenn, og þeirra áhrifa
hafi gætt lengur en á meðan þeir voru
í skólanum. „Kennarastarf Halldórs við
latínuskólann var, þegar alls er gætt,
hið merkilegasta“, segir dr. Jón Þor-
kelsson í æviminningu hans. Má svo af
öllu þessu ráða, að áhrif Halldórs á
samtíð sína hafi verið meiri og víð-
tækari en menn geta gert sér ljóst.
Húsið við Kirkjustræti er því merki-
legt vegna þess, að þar vann hann
ævistarf sitt.
Þegar háskólinn var stofnaður 1911
keypti landið hús Halldórs handa hon-
um fyrir rannsóknastofu og bústað há-
skólaritara. Helzt það svo öll þau ár
sem háskólinn átti inni í Alþingishús-
inu.
Eftir að háskólinn fluttist f eigin
húsakynni, fékk Hjúkrunarfélagið Líkn
inni í húsinu við Kirkjustræti, og um
skeið voru berklav&rnirnar þar einnig.
Nú hefir Alþingi lagt húsið undir sig,
og fer þar fram vélritun á ræðum
þingmanna o. fl.
Helgi Pjeturss og svefnlnn
Fy RIR eitthvað tveimur árum
kom 27 ára gamall maður, Rich Micha-
els að nafni, til Detroit’s Lafayette
Clinic í Bandaríkjunum, og bauð sig
fram sem sjálfboðaliða til þess að setja
met í vöku undir eftirliti vísindamanna
og í þágu vísindanna. Sá, sem lengst
hafði vakað óður, svo að sögur færi
af, hafði verið svefnlaus 212 klukku-
stundir, en nú bauðst Michaels til þess
að vaka samfleytt 230 klukkustundir.
Boði hans var tekið, og svo hófst
vakan undir eftirliti fimm vísinda-
manna stofnunardnnar. Michaels stóð
við orð sín. Hann hélt sér vakandi í
243 klukkustundir, en sofnaði seinast
standandi. Síðan svaf hann í 14 klukku-
stundir samfleytt og virtist þá hafa náð
sér.
Margt merkilegt kom fram við þessa
tilraun. En það sem vísindamönnunum
þótti merkilegast, og enginn hafði veitt
athygli við fyrri tilraunir, var þetta,
að svo virtist sem breytingar yrðu á
lífefnum líkamans við það að mannin-
um var varnað svefns svo lengi. Þetta
þótti svo merkilegt, að ákveðið var að
gera tilraunir á nokkrum mönnum
samtímis, og fengust til þess sex sjálf-
boðaliðar. Sá heitir dr. Elliott D. Luby,
sem stóð fyrir tilrauninni, og var hann
einn af þeim vísindamönnum, sem
fylgzt höfðu með svefnleysi Michaels.
Ekki er sagt frá því hvort menn-
irnir voru látnir vaka misjafnlega
lengi, en einn þeirra, sem heitir Jim
Orth og er 26 ára gamall, var látinn
vaka rúmlega 123 klukkustundir. Hafði
hann þá séð allskonar ofsjónir og mis-
sýningar og kaldur sviti spratt út í
lófum hans. Um leið og hann var lát-
inn sofna, voru allskonar mælitæki sett
á hann til þess að rannsaka líðan hans.
Þær breytingar urðu skjótt á honum,
að blóðþrýstingur lækkaði mikið, and-
ardrátturinn varð rólegri, svitinn hvarf
úr lófum hans og hörundshiti jókst.
Dr. Luby hefur ritað um þessar
rannsóknir. Hann segir þar, að fyrstu
einkenni svefnleysis séu þau að menn
verði uppstökkir og geti ekki einbeitt
huganum. En svo verði ýmsar breyt-
ingar á þegar þeir hafa vakað í 100
klukkustundir og komi breytingarnar
hver af annarri. Til dæmis finnist
mönnum að þeir séu lausir við hand-
leggi og fætur, síðan koma ofsjónir og
missýningar og menn átti sig ekki á
því sem þeir sjá. Síðan tapi þeir minni
og stundum meðvitund sem snöggvast
og sé þá eins og þeir tali upp úr
svefni. Einn eða tveir gleymdu því
hverjir þeir voru, áttuðu sig ekki á því
hvar þeir voru né hvað var að gerast.
Og undir lokin gátu þeir alls ekki
hugsað afstætt. En eftir 14 stunda
svefn virtust þeir hafa náð sér.
Svo eru það breytingarnar á lífs-
orkunni, sem menn höfðu ekki fyrr
veitt eftirtekt. Dr. Luby heldur því
fram að lífsorkan sé nokkurs konar
hleðsla, sem safnist fyrir í líkamanum
meðan menn sofa, og komi í stað
' þeirrar orku, sem menn eyða meðan
þeir eru vakandi.
essi nýja þekking er nú ekki
ný, því að snemma á þessari öld hafði
dr. Helgi Pjeturss uppgötvað þetta. —
Hann segir svo á einum stað:
„Það má segja að lífmagnið streyml
í mann, líkt og rafmagn getur streymt
í hann. En það sem í svefni fer fram,
er nokkurs konar magnan, aukning
lífsorkunnar og endurnýun, til að
bæta upp þá orkueyðslu, sem orðið
hefur í vöku. Og svo mikið ríður á
því, að sú endurnýun geti átt sér stað,
að ekki einungis maðurinn, heldur
einnig dýr, eins og hundar og jafnvel
sauðkindur, deya langt um fyr eí
þeim er algerlega varnað svefns, held-
ur en ef þau væri algerlega svelt,
Svefninn þýðir meira fyrir viðhald
lífsins, heldur en sú næring sem I
munn og maga er látin. Og mjög eft-
irtektarvert er það, hversu tilraunir
hafa sýnt, að í dýrum, sem höfðu verið
svelt, hafði heilinn mjög lítið rýrnað,
en fengi dýrin hinsvegar nægju sína
að eta, en væri algerlega bannað að
sofa, þá rýrnaði heilinn til muna, jafn-
vel þótt dýrin hefði ekki horast að
öðru leyti. Er þessi þýðing svefnsins
fyrir viðhald þess efnis, sem heilinn er
gerður af, býsna íhugunarverð“.
A.
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
1«. töuiblað 1962