Lesbók Morgunblaðsins - 19.08.1962, Blaðsíða 11

ÍSLENZKIR
M a.vc/kjavíkursýningunni síð-
xa. astliðið sumar komu fram
piltar og stúlkur úr Þjóðdansa-
félaginu og sýndu dansa með
gömlum, þjóðlegum blæ, íslenzk-
um. Voru þau klædd íslenzkum
búningum, sumum gömlum og
fengnum að láni frá Þjóðminja-
safninu.
í frásögn blaða siðan hefur gætt
nokkurs misskilnings, að því er virð-
ist, í sambandi við heiti hinna ís-
lenzku kvenbúninga, einkum höfuð-
búnaðanna. Einnig hafa búningarnir
í heild verið nefndir eftir höfuðbún-
aðinum, en hæpið mun að gera það,
þar sem t. d. höfuðbúnaðurinn
breytist verulega um aldamótin
1800 án þess að um leið yrði breyt-
ing á aðalhlutum búningsins: treyj-
unni, upphlutnum, niðurhlutnum
(samfellunni) og kraganum.
Um höfuðbúnaðinn er það að
segja, að fram á seinni hluta 18.
aldar báru konur sívala, uppmjóa,
frambeygða krókfalda eða trafafalda
(1. mynd). Voru þeir faldar undir
lokin orðnir æði háir, svo sem sjá
má, og þótti ganga út í öfgar hæð
þeirra. En er leið að lokum aldar-
innar, tók krókfaldurinn smám sam-
an breytingum í breiða faldinn eða
spaðafaldinn (2. mynd). Er sagt, að
þessi breyting hafi átt upptök sín
norðanlands, enda faldurinn einnig
nefndur norðlenzki faldurinn. Frá
Norðurlandi breiddist spaðafaldur-
inn út vestur og suður um land og
var sagður orðinn algengur sunnan
lands um 1810 til 1820. Þessi faldur
hélzt síðan, þar til á síðari hluta 19.
aldarinnar, er Sigurður Guðmunds-
son, málari, innleiddi skautbúning
þann, sem tíðkast enn. Er lagið á
faldinum þar mótað að mestu eftir
lága krókfaldinum frá 17. öld.
SKAUTAFALDAR
Kvenbúningur frá síðari hluta 18.
aldar (úr Ferðabók Eggerts ólafsson-
ar).Þá báru konur háa krókfalda
(trafafalda).
K.rókfaldurinn var vafinn úr
hvítu líni og, eins og segir í íslenzkum
þjóðháttum, „eitthvað haft innan í til
að halda því stinnu“. Mun spaðafald-
urinn hafa átt upptök sín í því, að
farið var að hafa pappaspjald í krók-
faldinum ofanverðum. Breytti hann
þá um svip og varð að lokum, sem sjá
má, að flötum, þunnum spaða, mjög
frambeygðum, úr pappa fóðruðum
með hvítu lérefti á bæði borð. Var
spaðinn saumaður við litla kollhúfu
úr lérefti (Þjms. 5485) og silkiklútur,
er huldi kollhúfuna, vafinn um höf-
uðið.
E kki skal hér sagt um aldur
krókfaldsins. Hans er getið í forn-
sögum, en ekki er vitað um útlit hans
þá. Á myndum frá 17. öld er hann
mun lægri en hér er sýnt (um það bil
helmingi lægri), og á sumum 18. aldar
myndum er hann breiðari efst. Á
myndum frá 16. öld og fyrr sjást ekki
krókfaldar, aðeins beinir faldar eða
strompfaldar („strompar"), eins og
þeir hafa einnig verið nefndir. Beinir
faldar munu hafa haldizt jafnhliða
krókföldunum á 17. öld og sennilega
fram eftir 18. öld.
Kvenbúningur frá ca. 1860 (mynd eftir F. C. Lund). Stúlkan ber breiða
faldinn (spaðafaldinn), er um þetta leyti var að víkja fyrir faldi Sigurðar
málara.
★ ★
Þess má geta að lokum, að áhrif
spaðafaldsins gætir, að því er virðist,
í húfubúnaði telpna frá lokum 18. ald-
ar. Þá báru þær stundum svonefndar
spaðahúfur, dökkleitar húfur úr t. d.
flaueli eða silki, skreyttar baldýruð-
um eða silkisaumuðum rósum, eða
lagðar vírknippli. Var spaðahúfan
með litlum spaða á kollinum úr sama
efni og með sams konar skreytingu
og húfan sjálf. Eldri gerð af telpu-
húfum, skarðhúfan, var í flestu lík
spaðahúfunni, nema hvað hún hafði
hnapp á kollinum í stað spaðans.
Heimildir:
Blöndal Sigfús og Sigurður Sigtryggsson.
Gammel Islandsk Kultur í Billeder.
Köbenhavn: 1929.
Bruun Daniel. Fortidsminder og Nutids-
lijem paa Island. Köbenhavn: 1928.
Guðmundsson, Sigurður. Skýrsla um Forn-
gripasafn íslands, I—II. Kaupmanna-
höfn: 1868, 1874.
Jónas9on, Jónas. íslenzkir þjóðhættir,
Reykjavík: 1945.
Elsa E. Guðjónsson.
KINDAHAUSAR
Frh. af bls. 10.
iþess sem hægt er að fara á
hestum, þá er þetta eina leið-
in til að ferðast um landið ef
ínaður vill ekiki fara fótgang-
andi.
TJtvarpsmaður: Manni detta
B'lltaf í hug eskimóar, þegar
minnzít er á Island — er það
«kki sannleikanum samkvœmt?
j Mr. Walker: Nei, því fer
fjarrL Landið er mjög blæ-
brigðaríkt og í þéttbýlu héruð-
unum, sem eru fiá, er mjög sið-
menntað fól'k. Qkkur finnst
jafnvel við vera eftirbátar þess.
Útvarpsmaður: Hvað um ó-
byggðirnar?
Mr. Walker: Þær eru mjög
einkennilegar. Þar eru hraun-
breiður, eyðimerkur þaktar
grjóti og jöfclar. Svo vaxa blóm
á víð og dreif — skipreika.
Dásamlegt á að líta.
Útvarpsmaður: Þér eruð
greinilega gagntekinn.
Mr. Walker: Já, það er ég.
Útvarpsmaður: Þér eruð all-
mikið sólbrendur — hvernig
er sólin þarna?
Mr. Walker: Sólskinið þar
var eins og fyrst í marz hjá
okkur. Við lentum ekki í mik-
illi rigningu, en hræðilegum
stormum.
Útvarpsmaður: Oh — oh.
Mr. Walker: Já, já (hreyk-
inn).
Útvarpsmaður: Það hlýtur að
vera skemmtileg reynsla að
bragða matinn á íslandi. Gerð-
uð þér það?
Mr. Walker: Já, við smöfck-
uðum þjóðarrétt, sem heitir
skyr, bragðast ágætlega. Það
er eins konar súr mjólkurostur,
sem borðaður er með sykri og
rjóma — og við brögðuðum
líka kindaaugu, sem eru frá-
bær, dásamleg.
Útvarpsmaður: Ja, gott að
það skuli vera komið kvöld,
ég vildi ekki heyra þetta að
morgni dags! Kindaaugu!
Mr. Wal'ker: Já, þau eru
fyrirtak. Þeir kaupa kinda-
hausa, taka skinnið af, sjóða
svo allt saman. Og tungan og
augun eru helztu kræsingarnar.
Dásamilegt.
Útvarpsmaður: Ég verð víst
að trúa yður. En eru þeir ekki
miklar fiskætur, þarna uppi á
íslandi?
Mr. Walker: Jú, og algeng-
asti fi9kurinn, sem þar er á
boðstólum er kallaður harð-
fiskur. Hann er líkastur viði,
en bragðast mun betur. Frá-
bær.
Útvarpsmaður: Hvernig eru
vegirnir. Þér sögðust hafa ferð
ast á reiðhjóli. Það eru sjálf-
sagt bílar þar, en hvernig eru
vegirnir?
Mr. Walker: Þeir eru breyti-
legir — frá eins fets ryiklagi,
til fjörugrjóts og illa gerðs
grjótruðnings. Ef yður er sama
þó að þér hrjótið af hjólestin-
um einu sinni eða tvisvar, þá
er allt í lagi.
Útvarpsmaður: Þér eruð
greinilega hrifinn af matnum
þar — en hvað þá um hótelin?
Mr. Walker: Frábær. Þér far
ið út í óbyggðir og skyndilega
rekist þér á nýtízku hótel og
þar bíður þjónustustúlkan þess
að bera á borð fyrir yður, hún
er fallega klædd, greiðir sér
samkvœimt nýjustu tízk-u og
er vel snyrt í andliti. Maturinn
er fróbær, þjónustan engu lak-
ari — okkar þjónustufólk ætti
að roðna af skömm.
20. tölublað 1962
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 11