Lesbók Morgunblaðsins - 02.06.1963, Page 6

Formbreyting hans frá hætti fyrri skálda
var geysimikil, náði til 'orðavals eins
og ríms og hrynjandi. Allt skáldamál,
hvað þá „skáldaleyfi“ var útlægt, öll ó-
eðlileg eða tyrfin form orðanna, einnig
sérleg skrúðmælgi, öll fyrnska líka, jafn-
vel þegar hann orti um efni úr Sög-
unni... Þeir Davíð og Nordal voru mjög
nánir vinir, og sú vinátta mun hafa haf-
izt, áður en Ðavíð kom fram opinber-
lega sem skáld, en hvort vinátta þeifra
Nordals hefur haft áhrif á skáldskap
Davíðs og menningarviðhorf, er mér
ókunnugt. Hitt veit ég, að Davíð muni
hafa verið í mjög nánum tengslum ætt-
ar og uppeldis við jafnt alþýðlega sem
listþróaða menningu okkar — og að
niðurstöður Nordals muni hafa verið
honum andleg mögnun, og gildi hinna
nánu kynna þeirra geta þeir gert sér
i hugarlund, sem kunnu skil á persónu-
töfrum, hugkvæmni og fjölvísi Nordals.
En víst er um það, að skáldskapur Dav-
íðs varð áhrifaríkur og nauðsynlegur
tengiliður gamals og nýs á mjög var-
hugaverðum tímum.
T ómas Guðmundsson gaf út ljóð
sín frá skólaárunum 23 ára gamall. Þar
með kannaðist hann opinberlega við
þessi ljóð, sem raunar voru mjög strangt
úrval, en þar með sagði hann ekki, að
nú þættist hann hafa náð þeim ljóða-
stíl, sem honum hæfði sem þroskuðum
manni. Með útgáfu þessara Ijóða mark-
aði hann í rauninni bil þáttaskila bæði í
bók lífs síns og listar — því að ekki
verður skilið á milli lífs Tómasar Guð-
mundssonar og listar hans. Nordal, — ég
veit ekkert með vissu um áhrif hans og
þeirrar stefnu, sem hann markaði, á
Tómas og hef enn síður leyfi til að geta
mér til um þau, þar sem hann á í hlut,
heldur en þá er vikið er að Davíð, því
að mér er ekki kunnugt, hve náinn var
kunningskapur þeirra Nordals og Tóm-
asar. En úrvalið úr hinum formfögru og
dreymnu æskuljóðum þessa skálds kom
út sama árið og Lesbók Nordals með
hinni merkilegu ritgerð, og það er mér
kunnugt, að Tómas leit engu síður upp
th Nordals en við hinir, sem þá vorum
að hefja bókmenntalegan þroskaferil
okkar við ærið erfið skilyrði, svo að
ég hygg, að áðurnefnd ritgerð hafi að.
minnsta kosti haft þau áhrif að treysta
þá ást og virðingu Tómasar á íslenzkum
menningarerfðum, sem hann hafði hlot-
ið sem heimanfylgju. Og svo mikið er
víst, að Tómasi þótti ærið vandgert við
íslenzkar bókménntir.
Það liðu hvorki meira né minna en
níu ár þess skeiðs ævinnar, sem ljóð-
skáld munu yfirleitt taka út mestan
þroska, unz frá honum kom ný bók, og
það er síður en svo, að hann verði þess-
um árum í kappsamlegt auðstrit! Ég
þykist þó hafa hugmynd um, að þetta
árabil hafi verið honum ærið erfiður
tími, svo miklum sætleik sem .hinn
beiski bikar sjálfsprófunar og leitar
að persónulegu og hálistrænu formi
hefur þó verið blandinn annað veifið.
Ég veit, að Tómasi hefur verið það fylli-
lega ljóst, að minnsta kosti lengst þessa
tímabils, svo sterk sem var köllun hans
sem listamanns í ljóði, að þarna var
ekkert minna lagt undir en persónu-
leiki hans og lífsheill. Og sjá: Þegar bók-
in kom, þá var hún jafnnýstárleg að
efni sem formi. Höfundurinn, sem var
uppalinn „við fljótið helga“ í tvennum
skilningi, var í órofa tengslum við ein-
hverja þá mest heillandi náttúrufegurð,
sem ísland hefur upp á að bjóða, orti
ekki ástar- og saknaðarljóð til sveitar
sinnar og átthaga, eins og svo mörg önn-
ur góðskáld, sem hafa horfið á brott á
vit bæja og borga, heldur varð hann
hið fyrsta skáld borgarinnar. Og formið:
hin listrænasta og lýtalausasta fágun,
sem dæmi eru til í íslenzkum skáld-
skap; yfir hrynjandi, máli og öllu orða-
vali svipblær glæsilegrar heildar, oft
á yfirborðinu glettinn léttleiki, en und-
Halldór Laxness
ir niðri dulur og djúpur tónn rýnins
og undrandi áhorfanda að því er fram
fer á leikvangi lífs og örlaga. í tilefni
hinnar löngu þrautabaráttu Tómasar
flugu upp í fang mér þessi orð hans í
ræðu, sem hann flutti nýlega:
„Og víst er það ánægjulegt, ef mað-
ur má hafa það fyrir satt, að heims-
frægðin sé farin að stinga sér niður hér
og þar á meðal hinna yngstu höfunda,
og væntanlega sigla afrekin í kjölfarið.
Aður fyrr gátu höfundar í hæsta lagi
vænzt þess að verða frægir af verkum
sínum, eftir að þeir voru búnir að semja
þau, og sjá allir, hve hitt er miklu
huggulegra fyrirkomulag".
E r það undarlegt, þó að þeim
manni þyki ástæða til að segja þessi orð,
sem á að baki áratuga baráttu — sem
lagði allt að veði til að ná í list sinni
þeim árangri, sem væri samboðinn
þrautskírðri smekkvísi hans, ýtrustu
getu hans til listrænnar nýsköpunar,
iangþjálfuðu listformi og síðast en ekki
sízt þjóðinni hans, öllum þeim, sem í
þjáningu og örbirgð liðinna alda hafa
varðveitt eld þjóðlegrar skáldskapar-
íþróttar á þessu landi og mættu vera
eldlegur viti þeim, sem nú lifa á varg-
öld auðs og valda og sumir hafa þrá-
tefli heimsveldanna að afsökun á dáð-
leysi sínu, þar sem þeir ráfa eins og
vankakindur um markaðstorgin, en aðr-
ir ákveða í örþroti sínu að fylgja herra
eyðingarinnar upp á ofurhátt fjall og
drekka sig ölvaða í dásemdum þeim,
sem þar blasa við, þótt þeir jafnvel
viti innst inni, að einmitt slíkir menn
sem þeir fá þeirra aldrei notið. I slíkri
baráttu skálds fyrir að reynast köllun
sinni trúr sálast gjarnan hégóminn, en
að sama skapi vex viðkvæmnin fyrir
raunverulegum listrænum og siðferði-
legum verðmætum, sársaukinn gagn-
vart jafnt tómleika og fordild, skilning-
urinn á mikilvægi listrænnar alvöru og
virðingin fyrir afrekum horfinna kyn-
slóða.
Eftir útkomu hinnar rómuðu bókar
Tómasar 1933 mátti heita, að hann væri
borinn á gullstóli í höfuðstað íslands.
Og þar eð svona var komið, hefði hon-
um öllum öðrum fremur liðizt að virða
að vettugi íslenzk ljóðaform og kjarn-
ann í hugsunarhætti og lífsviðhorfum
þjóðar sinnar, smáþjóðar, sem á meira
undir afstöðu slíks manns til sérstæðra
menningarerfða en rótlausir tízkusvelgir
geta gert sér grein fyrir. Eins og ástatt
var, hefði Tómas áreiðanlega getað bætt
við frægð sína með því að láta sér ótt
um útgáfu nýrrar ljóðabókar, í krafti
nýjungagirninnar og hégómans getað
fleygt íslenzku rími og látið vaða á
súðum að svo miklu leyti sem honum
hefði ekki reynzt listræn sköpun ósjálf-
ræði. Einnig hefði honum vafalaust mátt
lánast að hafa það að yfirvarpi erlendr-
ar frægðar að fá til að frægja sig er-
lendis með greinarkorni eða ljóðaþýð-
ingu einhvern útlendan mann, sem hefði
komið það vel til að vekja athygli á
sjálfum sér, svipað og þegar útlending-
ur sækist eftir að verða íslenzkur kons-
úli með þjóð, þar sem að minnsta kosti
999.999 af hverri milljón kunna ekki
einu sinni skil á nafni íslands, en hins
vegar kunna að meta titil, þrístrendan
hatt, gyllt axlahlöð og fallegt og fram-
andlegt heiðursmerki.... En það virðist
ekki einu sinni hafa gripið Tómas sú
freistni að fara sér nú svolítið óðslega
svo sem til að vinna upp eitthvað af
þeim tíma, sem barátta hans hafði
kostað hann. Það liðu sjö ár, unz þriðja
bók hans kom út, og loks eftir áratug,
fimm styrjaldarár — og önnur fimm, —
máski með tilliti til framtíðarinnar enn-
þá uggvænlegri ár — unz fjórða ljóða-
bók skáldsins kom fyrir sjónir almenn-
ings.Og hvort mundu þeir svo hafa ort
af dýpri innlifun, heitari tilfinningu,
innilegri sjálfsrannsókn og meiri sárs-
aukaþrungnari skapþunga skáld hinna
órímuðu Ijóða, fjarstæðukenndra lík-
inga og torræðra og andhælislegra get-
rauna í myndsköpun en Tómas í síðustu
bók sinni, sem ber hið táknræna nafn,
Fljótið helga .... En satt er það, að í
þessari síðustu bók fylgir honum enn-
þá sá galli, sem ef til vill á rætur sínar
að rekja til þess, sem er að sumra dómi
enn meiri þröskuldur á vegi bókmennta-
legrar blómgunar hér á landi en nokk-
urn tíma rímið, sem sé íslenzkur hugs-
unarháttur og lífsviðhorf. Jafnvel þeg-
ar honum er einna myrkast fyrir aug-
um, segir hann:
Og þó er það máske í angist og
umkomuleysi,
sem okkur, mannanna börnum, er
lífið kærast.
Því stíga bænir um frið yfir hallir
og hreysi
frá hjörtum, sem þjást og orðlausum
trega bærast.
Og kallar ei dimmasta nótt eftir
nýjum degi?
Hin naktasta jörð elur vordraum
um fold sína græna.
Og mundum vér beygja vor kné til
ákalls ef eigi
yrði neins vænzt af þeim himni, sem
knýr oss til bæna?
Taxness, — já, hví skyldi hann
ekki dreginn upp að dómaraborði hinna
íslenzku, alþjóðlegu liðhlaupa? Hann hóf
feril sinn sem sagnaskáld með róman-
tískri sveitasögu um ástir og drauma
náttúrubarns, en það var annað og
meira um að vera fyrir honum, þegar
frá hans hendi kom hin umfangsmikla
og mjög óvenjulega skáldsaga Vefarinn
mikli frá Kasmír. Skáldið hafði farið
út í veröldina. Fyrst hafði hann kynnzt
í hinni gömlu borg við Sundið timbur-
mönnum stríðsgróðaþjóðar, en síðar far-
ið vítt um lönd í Evrópu. Og hann
hafði jafnt bergt á eldfornu klaustur-
vmi, á vígstöðvalanda og á göróttum
eftirstríðsmiði hinnar sundurflakandi
Evrópu gamallar yfirstéttarmenningar
og mikils armóðs, og í þeirri ámu, sem
hann hafði heim með sér, var allt þetta
blandað saman og hafði ærið margvís-
leg áhrif á landa hans, — en flestir
þeirra vissu ekki hvað þeir áttu að
halda, ef þeir höfðu á annað borð gert
meira en aðeins bragða á blöndunni,
gretta sig og skyrpa. Og þessi skáld-
saga hafði svo sem engin feiknaáhrif
á íslenzkar bókmenntir. Hún var áreið-
anlega mikilvægust höfundinum sjálf-
um: hann hafði þarna fengið útrás þeirr-
ar ólgu, sem umbrot veraldar höfðu
vakið hjá honum, sem hafði verið svo
mógnuð, að hún felldi honum móðu fyr-
ir augu, svo að listræn formgáfa hans
fékk ekki notið sín til mótunar þeiru
viðhorfum og þeim vinnubrögðum, sem
hæfðu eðli hans, uppeldi og listrænu
gáfnafari.
En nú fór hann til Bandaríkjanna,
hins nýja heims, tilraunastöðvar for-
sjónarinnar um blöndun þjóða og kyn-
flokka með tilliti til þess, sem hæft gæti
tækniþróaðri veröld, þar sem allar fjar-
lægðir mættu heita að engu orðnar. Og
þarna sá hann vera að skapast nýjar
bókmenntir, miðað við hreinamerísk
viðhorf, en ekki lengur sniðnar eftir
enskum bókmenntum og mótaðar af
niðursoðnum hugsunarhætti og lífsvið-
horfum Nýja-Englands — og þá ekki
sizt sann-amerísk epík. Hann kemur
heim og þekkir betur leið sína en áður,
og þó að hann dái Hemingway, hafi
lesið Dreiser af mikilli athygli og gefið
gaum að Sherwood Anderson og William
Faulkner, þá er það fyrst og fremst
Sinclair Lewis, — hliðstæður við við-
íangsefni hans og hinn sigþungi stíll á
þeim skáldsögum hans, er fyrstar vöktu
verulega athygli, sem Laxness hefur í
huga.
Hann hafði ungur skrifað mjög eftir-
tektarverða sögu og eftirminnilega, sem
heitir Kálfkotungaþáttur. Þar er hinn
epíski gullaldarstíll fslendinga auðsjáan-
lega fyrirmyndin. Nú skyggnist hann á
ný um bekki íslenzkra bókmennta, og á
sinn hátt fer honum svipað og séra Jóni
Þorlákssyni. Hann hyggur enn vandlega
og nú af mjög auknum þroska að frá-
sagnarhætti höfunda hinna beztu íslend-
ingasagna, mannlýsingum þeirra, lífsvið-
horfi, orðaforða, les miðaldarit íslenzkra
bókmennta, viðar að sér orðum og setn-
ingum úr alþýðumáli vítt um land, hend-
stæðar persónu- eða aldarlýsingar. Það,
sem fyrir honum vakir, er að skapa sér
stíl, sem hæfi eðlisgetu hans til lit- og
lífríkra afbrigða og um leið því hlut-
verki, sem hann hefur valið sér. Það var
ekki að verða æsi- og öfgafullur dægur-
höfundur þjóðfélagslegs og menningar-
legs glundroða ringlaðrar og ráðvilltrar
Evrópu, heldur epískt skáld, sem lýsti
íslenzkum örlögum í nútíð og fortíð,
hliðstætt höfundum íslendingásagna og
Stcinn Steinarr
með hliðsjón af skáldsagnahöfundum
hins mikla ríkis í vestri, sem nú hefur
öðlazt vitund um mátt sinn og sérleik,
höfundum, sem lýsa margvíslegum
harmrænum og stundum grátbroslegum
sköpum, háðum gróskuríkum, en
háskalega viðsjálum og stórfenglegum
þjóðfélagsaðstæðum. Þetta ætlar hann
að gera án tillits til þess, hvað skáld
auðisviptra yfirstétta í Evrópu eru að
föndra við, vitandi hvorki veg né stig ..,
Og mundu ekki hinar Sögu-kynjuðu per
sónur Laxness, Salka-Valka og Bjartur i
Sumarhúsum fyrra bindis Sjálfstæðs
fólks, fegurstu kaflarnir í síðasta bindinu
um Ólaf Kárason og hið mikla taknræna
verk úr þrautasögu íslenzku þjóðarinnar,
Framhald á bls. 12
6 LESBÓK MOKGUNBLAÐSINS
18. tölublað 1963