Lesbók Morgunblaðsins - 24.05.1964, Blaðsíða 6

lifandi, vestræna heim fjarrænum og
aódáunarvana augum.
S agnfræði varð í mínum augum
saga Rómverja og Grikkja — miðalda-
og samtímasaga urðu einskonar ómerki-
legur og óviðkomandi eftirmáli, sem
norðurevrópskir barbarar hefðu skeytt
aftan við hina raunverulegu sögu. Og
þessi eftirmáli var ekki einu sinni
beint framhald,-heldur hliðargrein. Að-
alframhaldið var frá Rómverjasögunni
gegnum býzanzka ríkið og Tyrkjaríkið
til nálægra og Mið-Austurlanda vorra
daga. Þetta var svæði samtímasögunn-
ar, sem stóð lifandi fyrir mínum aug-
um. Byltingin í Tyrklandi 1908 greip
svo eftirtekt mína, að hún gerði mig
að reglulegum lesanda TIMES — og það
er ég enn í dag.
En þetta andlega heimkynni mitt í
grísk-rómverska heiminum heifur sýnt
sig að hafa verið mér til mikils gagns.
Það hefur verið einskonar friðarhöfn,
mitt í hringiðu breytinganna. f heim-
inum, sem ég fæddist inn í, hefur friðar
tímabili í sögunni verið feykt burt af
ófriðartímabili á ævi minni; en fótfesta
mín í klassíska heiminum hefur hlíft
mér við versta áfallinu af þessari ofsa-
legu breytingu. í eftirmála barbaranna
við söguna hefur hver kapítulinn kom-
ið á fætur öðrum. En sagan sjálf — þ.e.
R A B B
Framhald af bls. 5
mótmœlt að ráði fyrr en í vetur.
Haustiö 1961 urðu ég og fleiri til
að mótmœla harölega stœkkun sjón-
varpsstöðvarinnar bœði í útvarpi og
í blöðum).
Félag íslenzkra sjónvarpsáhuga-
manna gerir sig sýnilega ekki ánœgt
með þær framtíðarhorfur sem við
blasa eftir að álit sjónvarpsnefndar
kom fram og Alþingi veitti sína
frœgu heimild, enda hafa margir í
þeim samtökum næsta takmarkaða
trú á íslenzku sjónvarpi. Félagið
hefur því leitað hófanna um að fá
til umráöa tvo tíma á dagskrá
bandaríska sjónvarpsins til flutn-
ings á íslenzku efni, og er sú mála-
leitun í sjálfu sér ekki miklu fjar-
stœðari en heimild Alþingis um
tollana. Báðir aðilar líta greinilega
á Keflavíkursjónvarpið sem eðlileg-
an og sjálfsagðan þátt í daglegu
lífi íslendinga. Það er ekki lengur
einkafyrirtœki Bandaríkjastjórnar
til að hafa ofan af fyrir einangr-
uðu herliði sínu hér, heldur fé-
þúfa íslenzka fíkisins annars vegar
og ómissandi þáttur í íslenzku menn
ingarlífi hins vegar. Náttúrlega
hefði verið nœrtœkast fyrir Alþingi
að Ijúka störfum í vor með því að
kjósa nokkra íslenzka fulltrúa í
dagskrárnefnd bandaríska sjón-
varpsins, svo að samtök prívat-
manna þurfi ekki að standa í þessu
þrasi.
Leyfist mér svo sem þjóðhollum
tslendingi að mœlast til þess, að
framsögumanni tillögunnar um
tollahœkkunina á Alþingi og for-
manni Félags sjónvarpsáhugamanna
verði falið að hálda hátíðarœðurn-
ar á 20 ára afmœli islenzka lýðveld
isins í sumar?
s-a-m
0 LESBÖK MORGUNBLAÐSIW S
saga Grikkja og Rómverja — er enn það
sem hún hefur .glltaf verið.
Gallar klassískrar menntunar nú á
tímum liggja í augum uppi. Þessi hefð-
bundna einbeiting mín að sígildum höf-
undunum, grísku og rómversku, hindr-
aði mig í því að verða heimavanur í
hinum dásamlega raunvísindalega heimi
sem hafði opnazt fyrir framfarir í nátt-
úruvísindum í þrjár aldir fyrir þann
tíma er ég gekk í skóla. Vísindi og æðri
stærðfræði, sem er lykillinn að þeim,
hafa jafnan verið sem lokuð bók fyrir
mínum augum. Og ekki er nein viðun-
,andi uppbót fyrir þetta í þeim lærdómi
sem ég hef aflað mér, æfingu minni
í latneskum eða grískum stíl, eða kunn-
áttunni í að láta tilfinningar mínar í
Ijós á grísku eða latínu, þegar eittihvað
hrifur mig.
E g hef aldrei getað ort ljóð á
mínu eiginlega móðurmáli, og þetta er
einkennileg afleiðing af því að hafa
tekið klassískt uppeldi alvarlega.
En hinumegin á reikninginn má svo
skrifa, að klassískt uppeldi hefur veitt
mér tvennt, sem að mínu yiti er ómet-
anlega verðmætt. Það hefur gefið mér
andlega fótfestu utan við þann tíma og
rúm, sem ég af tilviljun fæddist inn í;
og þetta forðaði mér frá að ofmeta vest-
ræna menningu nútímans. Enda þótt ég
hafi áhuga — og hann mjög mikinn —
á framtíð nútímaheimsins þá er mín ver
öld, þ.e. sú sem höfðar mest til skyn-
semi minnaT og tilfinninga, ekki sú vest
ræna veröld sem við lifum í nú. Það er
hin tvö þúsund ára garnla veröld Eyja-
hafsins og Miðjarðarhafsins — segjum
á tímum Polýbíusar (en hann var uppi
u.þ.b. 208-128 f. Kr.).
Annar fengurinn, sem ég hef öðlazt
fyrir klassíska menntuii mína', er ævi-
löng sannfæring um, að málefni manns
ins séu ekki skiljanleg fyrr en hægt
er að líta á þau sem eina heild, en af
því hefur leitt savilangar tilraunir min-
ar til að öðlast víðtæka yfirsýn yfir
málefni mannkynsins. U-m þær mundir
sem ég var að læra, voru vestrænir
menntamenn þegar teknir að rífa saum
lausan vef mannlegra mála í tætlur,
sem voru jafnmargar og þær voru litl-
ar, og svo skoðuðu þeir hverja tætlu
í smásjá, .rétt eins og þær væru hver
fyrir sig sérstök veröld í stað þess að
vera það sem þær pru; óaðskiljanlegir
hlutar einnar heildar.
Eg er því feginn, að þessi forn-
eskjulega klassíska menntun mín skyldi
forða mér frá því að verða uppfræddur
um mannleg máilefni á þessa þýzku nítj
ándu-aldar vísu. ítalska aðtferðin frá 15.
öld finnst mér miklu betri, vegna þess
að hún virðist veita sannari yfirsýn
yfir mannleg málefni. Húmaníski nem-
andinn í ktassískum fræðum lærir að
líta á líf Grikkja og Rómverja sem
heild. f hans augum verða tungumálin,
bókmenntirnar, myndlistin, trúarbrö-gð-
in, stjórnmálin, hagfræðin og sagan í
þessum klassíska heimi ekki aðskildar
„greinar", einangraðar hver frá annarri
með hugsanaheldum hólfum, heldur eru
þær mismunandi fletir á lifi heildarinn-
ar, og hvorki hún né hlutarnir verða al-
mennilega sýnilegir nema hlutarnir séu
séðir samtímis — hver sem tillag til
heildarinnar.
Vísindi tuttugustu a.ldar og einnig
húmanismi 15. aldar geta veitt mann-
inum þesSa „holistísku“ skoðun. Um
það leyti sem ég var að þreifa fyrir mér
í áttina til „holisma“ og byrja á fyrstu
bindunum af verki mínu, A STUDY -OF
HISTORY, var verk Smuts hershöfð-
ingja, HOLISM, gefið út; og ég varð
bæði hresstur og hughreystur er ég
fann að markinu, sem ég var að keppa
að, hafði þegar verið náð eftir allt öðr-
um hugsanaferli, sem mér hafði enn
ekki auðnazt að kanna.
Ég hafði unnið dálítið fyrir Smuts
hershöfðingja á friðarráðstefnunni í Par
ís 1919, og þá fannst mér hann vera
eins og maður sem hefði komið gang-
andi beina leið út úr klassíska heim-
inum „mínum“ inn í samtímann. '’Það,
sem var klassískt við hann, var fjöl-
hæfni hans. Bóndi, lögfræðingur, her-
maður, stjórnmálamaður, heimspeking-
ur og vísindamaður, allt þetta var
Smuts í senn. Hann var alveg -eins og
persóná úr Ævisögum Plútarks. Fjöl-
hæfnin -gerði Smuts að miklum manni
á sama hátt og Einstein. Einstein gerði
sínar byltingarkenndu uppgötvanir með
því að færa saman það sem miður gáf-
aðir menn höfðu skilið sundur..
'Sft/ inston Churchill er enn eitt mik
ilmennið af þessum „gamla skóla“. Víð-
feðmi þessara þriggja mikilmenna er
tengiliðurinn milli þeirra, sem þurrkar
út mismuninn á persónum þeirra og
starfsferli. Allir þrír hetfðu þeir verið
eins pg heima hjá sér, hefðu þeir fæðzt
inn í heim Polýbíusar, Catos og Arkí-
medesar.
En ég á mér fleiri vestrænar hetjur
en þessa þrjá. Meðal nútímasagnfræð-
inga vestrænna á ég mjög mikið að
þakka Clarendon, Gibbon, Freeman,
Bury, Theodor Mommsen og Eduard
Meyer. Ég hef orðið hrifinn af þeim
ölluim og á þeim mikið að þakka, af
því að þeir hafa, hver á sinn hátt, haft
eitthvað í sér af þessu „gamaldags"
víðfeðmi, sem einkennir Churehill og
Smuts.
Stjórnmálamaðurinn og sagnfræðing-
urinn Clarendon var 17. aldar hliðstæða
Smuts og Churöhills. Gibbon varpaði
ljósi á smámuna-rannsóknir 17. aldar
lærdómsmannanna á sama hátt og Ein-
stein varpaði Ijósi á vísindi 19. aldar
mannanna með því að töfra fram eina
heild úr þeim.
Freeman hafði auga fyrir einingu og
algildi sögunnar; og eins og Ibn Khald-
un hinn íslamski sagnfræði-heiinspek-
ingur á 14. öld, og hinn vestræni 18. ald-
ar sagnfræði-heimspekingur Vico, hafði
Freeman þá gáfu að „geta séð alheim-
inn í einu sandkorni“. Tími hans og
umhverfi takmarkaði sjónhring hans við
vesturhluta almennu sögunnar, en samt
skynjaði hann, út frá þessum þrönga
sjónarfirinig sínum, að mannleg málefni
eru ódeilanleg heild. Þetta skynjaði
hann jafngreinilega og hefði saga menn
ingar Egyptalands, Asíu og Améríku
fyrir daga Kólumbusar verið honum
jafnaðgengileg og hún er sagnfræðing-
um minnan. kynslóðar.
Eduard Meyer hafði baéði til að bera
þekkingu á grískum og latneskum. heim-
ildum að eldri sögu vesturhluta alheims
sögunnar, en svo hafði hann einnig
þekkingu á súmerískum, akkadískum
og egypzkum áletrunum. Hann teygði
sjónhring sinn jafnlangt austur eftir
og baktrísku Grikkirnir landvinninga
sína í Indlandi.
ÍÍvað Momm-en og Bury sne tir,
þá dái ég þá fyrir 18. aldar vinnubrögð
þeirca, en ekki fyrir 19. aldar meginregl
ur þeirra, og er feginn, að þeim skyldi
ekki takast að fara eftir þeim. „Minn“
Mommsen er hinn eldri Mommsen, sem
ritaði RÖMISCHE GESCHICHTE, en
ekki hinn nýrri Mommsen með sitt COR
PUS INSCRIPTIONUM LATINARUM
og GESAMMELTE SCHRIFTEN. Róm-
verjasaga Mommsens er bókmenntalegt
listaverk, sem að mínu viti jafnast á
við DECLINE AND FALL Gibbons.
Það er sagt, að í lifanda lífi hafi Momm
sen litið á Rómverjasöguna sem hvert
annað æskubrék, sem hann vonaði að
hafa bætt fyrir með útgáíunni á CORP-
US.
Ef þetta hefur raunverulega verið
lokadóimur Mommsens, þá er ég á öðru
máli, og um leið og ég er það varðveiti
ég Mommsen sem eina af andans hetj-
um mínum.
Jafneindregið mótmæli ég því, sem
►Bury heldur fram, að sagnfræði sé vís-
indi — ekkert minna og haldur ekki
neitt meira. Bury lagði sig allan fram
um að lifa eftir þessu í verkum sínum.
Það tókst honum ekki, og það er ein-
mitt þetta, sem gerir verk hans svo dýr-
mæt í mínum augum. Og þrátt fyrir ail
ar kenningar sínar var Bury raunveru-
lega húmanisti.
Ég hef að því leyti verið lánsamari
en Bury og Gibbon, að ég hef sloppið
við þá andlegu baráttu, sem var þeim
báðum fjötur um fót. Svo er fyrir að
þakka klassískri menntun minni, að
þessi 19. aldar tilbeiðsla á sérhætfingunni
er hégómi í mínum augum. Ég hef
aldrei haft neina tilhneigingu til að
beygja mig í duftið fyrir vitleysunni.
Ég hef aldrei valið um, hvort ég ætti að
verða sagnfræðingur á sviði stjórnmála,
hagfræði, trúfræði, lista, vísinda eða
tæknifræði — meðvitaður og ákveðinn
tilgangur minn hefur verið að vera
skoðandi mannlegra málefna í heild í
stað þess að láta búta þau niður í hinar
og þessar „sérgreinar".
Og samkvæmt þessu vona ég, að
ég. hafi tekið stökk beint úr 18. öldinni
yfir í þá 21. án þess að flæikja fæturna
í þeirri 19. eða 20. Ég er sannfærður
um, að eiTðakenning fortíðarinnar er
„alda framtíðarinnar.“ Við erum að
komast inn í kapítula veraldarsögunnar,
þar' sem við komum ekki til að velja
milli heillar veraldar og sundurskiptr-
ar veraildar, heldur milli einnar veraldr-
ar og engrar veraldar.
Ég trúi því að mannkynið velji lífið
og hið góða, en ekki dauðann og hið
vonda. Þessvegna trúi ég því, að ein
veröld sé í nánd, og ég trúi því, að á 21.
öldinni verði mannlífið aftur orðið ein-
ing, í öllum sínum breytileik og starfi.
Ég trúi því, að í trúmálum víki trú-
flokkaskiptingin fyrir allsherjartrú, að
í stjórnmálum víki þjóðernisskipting
fyrir a.lheimsstióm, og að í menntamál-
um víki sérhæfing fyrir allsherjTirskoð-
un á mannlegum málefnum.
Þetta hefur verið tilgangur minn með
ritverkum mínum. Menntun mín kenndi
mér að líta á grísk-rómversku menn-
inguna sem eina heild, og ég hef reynt
að víkka sjónhring minn á kerfisbund-
'inn hátt. Ég hef reynt að ná inn í sjón-
svið mitt og seilingu öllum öðrum þjóð-
félögum af sömu tegund- og þau grísk-
rómversku, sem hafa síðan risið og fall-
ið, allt til þessa dags. Og sama hef ég
reynt að gera við heimspekistefnur
og merkari trúarbrögð. Ég hef reynt
að ná fótfestu í heimspeklkerfum
Búddha og Konfúsíusar, sömuleiðis
Platons, Aristótelesar, Epíkúrosar og Zen
os. Ég hef reynt að þreifa mig inn í
íslarn, Gyðingdóm, Hindúisma og Mah-
ayana engu síður en inn í kristindóminn.
Og þrátt fyrir dálítið ógeð á vestrænn.’
menningu nútímans, sem nú hefur
breiðzt út um allt vfirborð jarðar og
gufuhvolfið með, hef ég einnig reynt að
ná fótfestu í málefnum nútímamanna,
um leið og ég held henni í fortíðinni.
Eins og ég hef þegar nefnt ruddi
ég mér veg inn í málefni nútímans með
því að rekja levantísku línuna — aðal-
línuna í framhaldinu af grísk-rómversku
menningunni, þar til þessi ferð í hugan-
um bar mig að lifandi menningu ná-
Framhald á bls. 13
19. tölublað 1964