Lesbók Morgunblaðsins - 04.10.1964, Qupperneq 12

íslenzkir ættliBir erlendis — 4. grein
Frá Jóni Eiríkssyni, koníer-
ensráði (1728-1787)
Eftir Sigfús M. Jolrmsen, fyrrv. bæjarfógeta
J ón Eiríksson var fæddur 31. ág.
1728 sennilega fremur en 1729, er sum-
ir telja, að Skálafelli, austasta bænum
í hinni svipmiklu, fögru, fjöllum krýndu
Suðursveit í Austur-Skaptafellssýslu.
Foreldrar hans voru, Eiríkur Jónsson,
Jónssonar bónda Sigmundssonar á
Hnappavöllum í Öræifum, og kona Ei-
ríks Steinunn Jónsdóttir, Vigfússonar
ríkisbónda á Hofi í Öræfum. Kona Jóns
á Hnappavöllum var Anna Jónsdóttir
Þórarinssonar á Heinabergi á Mýrum í
A.-Skaftafellssýslu.
Snemma bar á óvenjumiklum náms-
hæfileikum hjá Jóni Eiríkssyni svo að
af alþýðu manna var hann talinn undra-
barn íýrir gáfur sínar. Hann var fermd-
ur upp á kristin fræði á 9. aldursári.
Svo var hornan komið til náms til móð-
urbróður síns, séra Vigfúsar Jónssonar
í Stöð í Stöðvarfirði, er var lærður vel
og gott skáld. Jón var 2 yetur (1743—4)
í Skálholtsskóla. Þar komst hann í
kynní við danska prestinn Ludvig Har-
boe, er til landsins kom að tilhlutan
stjórnarvalda til að hafa tilsjón með
kirkju og skóilamálum. Varð Harboe svo
hrifinn af gáfum hins unga skólasveins
að hann bauðst til að taka hann að sér
og láta hann ganga á skóla. Fór hann
með Harboe til Noregs og lauk stúd-
entsprófi við Niðarósskóla 1748. Inn-
ritaðist síðan við háskólann í Kaup-
mannahöfn og lagði fyrst stund á guð-
fræði, tók síðan að lesa lögfræði og
varð kandidat 1758.
Hér er ekki ætlunin að lýsa að neinu
ráði hinu fjölþaetta og stórmerka æfi-
starfi Jóns Eiríkssonar og þeim mikla
frama, er hann hlaut, um þetta geta
menn lesið í æfisögu Jóns, er út kom í
Kaupmannahöfn 1828 eftir Svein Páls-
son lækni. Bókin mun í fárra höndum.
Verður hér stiklað á þv íhelzta.
Jón Eiríksson komst til æðstu em-
bætta í Danmörku, prófessor í lögfræöi,
skrifstofustjóri í stjómarráðinu, yfir-
dómari í hæstarétti, yfirbókavörður við
konungl. bókhlöðuna í Kaupmannaihöfn.
Þar hafði verið ólag á mörgu og Jóni
bezt treyst til að bæta úr því. Ilann
varð meðiimur í danska og norska vís-
indafélaginu. Átti sæti í ótal nefndum.
Hinni almennu skólanefnd, í fjárhags-
og verzlunarnefnd fslands og í nefnd
þeirri, er sjá skyldi um sölu eigna kon-
ungsverzlunarinnar á íslandi. Hlaut skip
un í nefnd þá, er falið var að gjöra tillög
ur til hagsbóta fyrir danska bændur. For
maður lærdómslistafélagsins, að stofn-
un þess hafði hann beitt sér öllum öðr-
um frsmur og var útgefandi Félagsrit-
anna. Einnig í stjórn Ái-nasafns. Stöð-
unni sem kennari danska erfðaprinsins,
er honum bauðst færðist hann undan
að taka við, sökum þess hve mjög hann
var hlaðinn störfum. Sýnir þetta álit-
ið á honum. Hann hafnaði doktorsgiráðu
í lögum, er hann var flestum betur kom
inn að, af þeirri einföldu ástæðu að
hann hafði ekki tíma til að sinna ræðu-
höldum og öðrum umsvifum, er mót-
tökunni fylgdu. Hann var skylduræk-
inn svo af bar við öil embættisstörf og
svo mikill starfsmaður að annað eins
var óþekkt. Ofbauð heilsu sinni með
of mikilli vinnu, missti að síðustu svefn
og bilaðizt á taugum, starfaði samt til
síðasta dags, hlaut vofvejflegan dauð-
daga á leið til skrifstofu sinnar.
Sum af ritverkum þessa þauliðna rit-
höfundar, en nokkur þeirra fjalla um
fornfræðileg efni, hafa verið prentuð,
en margt í handritum. Hann var hálærð-
ur í flestum bókmenntagreinum, talaði
helztu mál álfunnar og grísku- og latinu
maður og djúpsær vísindamaður.
Jón Eiriksson bar fölskvalausa ást
í brjósti til föðurlands sins íslands og
var eldheitur í baráttu sinni fyrir bætt-
um kjörum þess, efnahagslega og stjórn
farslega og fékk þar ýmsu umþokað til
bóta, sem öðrum hefði eigi tékist, svo
áhrifaríkur maður sem hann var meðal
danskra stjórnarvalda. Starfið sem harm
vann fyrir fósturjörðina verður víst
seint fullþakkað.
Æfisagan var rituð að tilhlutan
Bjarna amtmanns Thorsteinssonar og
ritar hann formála. Upp í hann er tekið
ágrip úr formála, er Ólafur Ölafeson
(Olavsen) prófessor í Kóngsbergi í Nor-
egi skrifaði að æfísögu Jóns, sem eigi
mun hafa verið fullgerð. Jón Eiríksson
hafði og sjálfur samið brot að æfisögu
sinni.
Beztu menn þjóðarinnar unnu að því
að æfisagan kæmi út.
í formálanum fyrir æfisögunni segir
m.a.: „Hafi nokkur maður af hjarta og
sérplægnisdaust elskað sína fósturjörðu,
aukið hennar heiður utanlands sem inn-
an, með frábærum lærdómi og dugnaði,
leitast við að létta og styðja hennar fall-
völtu velmegun og án manngreinarálits
haldið fram ungum gáfuðum sonum
hennar, þá er það víst konferensráð Jón
Eiríksson.“
Móðurætt hans er rakin í æfisögunni
langt fram eru það kunnar æittir, er
koma mjög við Skaftafellssýslur og
Austurland, og óþarft að lýsa þeim
nánar hér, en föðurættin hins vegar rak-
in .niánar. Það er SkaftaféLls- og Hnappa
vallaættin gamla í Öræfum, sem tengja
iná við Svínafell, ekki sízt, við Svinafell
hefir ættin verið kennd upprunalega.
Ættir þessar, sem Jón Eirík.^on var
kominn af að langfeðgatali, eru marg-
samtvinnaðar. Ættfeðurnir hafa setið
höfuðbólin í öræfum, héraðinu milli
sanda, Breiðársands og Lcmagnúps-
sands, svo lengi sem vitað er, við góð
efni og rausn, búið vel að sinu og sýnt
mikla þrautsegju gagnvart hinum sttríð-
andi náttúruöfluim, eldgosum og jökul-
hlaupum, sem eyddu löndum þeirra, svo
oft horfði til fullkominnar landauðnar.
Sögu- og ættfróðir menn telja víst að
þetta séu ættir hinna fornu Freysgyðl-
inga, þó eigi sé unnt að rekja svo langt
með vissu. En svo mörg drög hnígi þar
undir, sögulegar staðreyndir, nafnalík-
indi ó.fl., að ætt landnámsmanna
Freysgyðlingar, sem kenndir eru við
Þórð Freygoðða, bróður Brennu-Flosa,
komnir af Þorgeiri Þórðarsyni, hafi
haldið velli.
Hinir fornu Freysgyðlingar sátu á
þrean áðurnefndum jörðum, sem gömlu
ættimar eru kenndar við og einnig á
Hofi, en þar var hof Freysgyðlinga í
heiðni.
í Svínafelli sat Flosi og þar var fyrr-
um eitt hið mesta höfðingjasetur og höf-
uðból Freysgyðlinga, niðja Þórðar Freys
goða framan úr landnámstíð, en frá því
snemma á öldum hafa jökulhlaup gjört
þar hin mestu spjöll, brotið landið og
umturnað öllu.
Svínfellingar kallast þessir ættmenn,
Svínafellsættin eldri, yngri ættina með
sama nafni hyggja menn komna af
henni. Svínafeil var frægt í sögum,
þar bjó FIosi og mun hafa sett þar
kirkju um árið 1000. Þar fæddist Brand-
ur Jónsson, bróðir Orms Svinfellings,
biskup að Hólum. Þar var einnig fædd-
ur Staða-Ámi biskup Þorláksson, einn
hinn atkvæðamesfi biskup í kaþólskum
sið. .
Bróðir Orms Svinfellings var Þórar-
inn faðir þeirra Þorvarðar og Odds
Þórarinssona, er mjög koma við sögu.
Er gengi Oddaverja tók að hnigna óx
veldi Svínfellinga og um miðja 13. öld
höfðu þeir nær öll mannaforráð um
Austfirðingafjórðung, frá Helkundu-
heiði til Arnarstakksheiðar.
Kúrkja hefir verið sett að Hofi mjög
snemma því sá háttur var hafður á, að
úr hofunum væru gerðar kirkjur, en
Rauðalækjarkirkja vai-ð brátt höfuð-
kirkja þar og þamgað lét Guðrún Kod-
beinsdóttir lögsögumanns Flosasonar
(Brennu-Flosa) færa föður sinn, er lézt
1071, og grafa upp, en hann var greftr-
aður að Kálfafelli í Fljótshverfi.
Síðustu bændumir í beinan karllegg
frá Þorgeiri Þórðarsyni Freysgoða voru
Jón Sigmundsson og Ormur Svínfelling-
ur, einhver ágætasti höfðingi á sinni
tíð, sonur hans Ormur dó ungur að aldri
Jón Eiríksson konferensráð
og niðjalaus, 1270. Eftir lát hans eða
um það bil, hafa tengslin orðið milli
afkomenda hinna eldri Svínafellsættar
og þeirrar yngri. Jón Sigmundsson býr
um og fyrir miðja 16. öld í Svínafelli
móti móður sinni Steinvöru og talið er
ncáckuð öruggt, að forfeður hans hafi
búið þar fram um 1400. Sumir ættfræð-
ingar telja yngri ættina hafa setið þarna
miklu lengur fram og nefna Sigmu.nd
Ormsson langafa Jóns Sigmundssonar
og ætlartengslin orðið um 100 árum
áður, þá komin hin gömlu ættarnöfn
fram. Tengdir urðu milli Svínfellinga
og Oddverja og Ásbirninga í Skaga-
firði og annara helztu ætta.
Af Svínfellingum fornu fór mikið
orð og orðstir þeirra með ágætum. Fram
eftir öldum og fram á vora daga hafa
greindir og mikilhæfir bændur og af-
reksmenn setið að búum sínurn í Öræfa
sveit, er voru engir ættlerar, sbr. um-
sagnir í gömlum æltartölum. Áberandi
er hve margir náðu háum aldri. Sami
andinn hefir drottnað með dáð og gjör-
ir enn samfara frábærri gestrisni og
höfðingsskap.
Jón Eiriksson ól aldur sinn í Dan-
mörku og jók þar kyn sitt, verður getið
ættar frá honum síðar, en fyrst nafn-
greindir nokkrir frændur hans í föð-
urætt af hinum gamla Öræfastofni.
Synir Jóns Sigmundssonar í Skapta-
felli voru þrír með vissu, Einar í
Skaptafelli afi Einars smiðs er þar
bjó, frá honum eru komnir miklir hag-
leiksmenn. Jón faðir Sveins í Svínafelli,
föður Ásmundar s.st. og Sigurðar prests
í Eydölum. Þriðji sonurinn var Einar
bóndi á Hnappavöllum, faðir Jóns s.st.
föður Einars skólameistara. Sennilega
mun Sigmundur ungi á Hnappavöll-
um einnig hafa verið sonur Jóns í
Skaptafelli, þó eigi tahð alveg víst. Jón
Eiríksson og Einar skólameistari voru
1 beinan karilegg komnir af Jóni Sig-
mundssyni í Skaptafelli, að þriðja og
fjórða að frændsemi fremur en þre-
menningar. Að vísu þremenningar í
móðurætt Jóns því Steimmn Vigfús-
dóttir frá Hoifi amma Einars, var syst-
ir Jóns Vigfússonar á Hofi.
F rá Einari skólameistara í Skálholtl
Jónssyni, er mjög þótti strangur og í-
hlutunarsamur, gáfumaður mesti, síðar
Skáliholtsráðsmaður og sýslumaður um
hríð, er komin merk ætt. Meðal sona
hans voru Gísli prestur í Selárdal, er
átti Ragnheiði Bogadóttur frá Hrapps-
ey. Meðal afkomenda þeirra, Einar Boga
son frá Hringsdal og Ólafur kaupmað-
ur Jóhannesson á Patreksfirði. ísleifur
Einarsson sýslumaður á Geitaskarði, síð
ar yfirdómari og etasráð. Sonur hans
var Gísli prestur í Kálfholti, faðir séra
ísleifs í Arnarbæli, föður Gísla ísleifs-
sonar skrifstofustjóra. ísleifur ytfirdóm-
ari var lagamaður mikill, hann þótti
fastur fyrir. Hann vildi gjöra aðför að
Jörundi Hundadagakonungi, og taka
hann höndum, en hik var á mörgum.
Frá dætrum Einars Jónssonar, voru
komnir, Guðlaugur Guðmundsson sýslu-
maður og bæjarfógeti á Akureyri og
séra ísleifur Einarsson á Stað, tengda-
faðir Guðmundar Hannessonar prófess-
ors.
Þingskörungarnir Benedikt Sveins-
son alþingisforseti, sýslumaður og yfir-
dómari og Bjarni frá Vogi, cand. mag.,
alþm. og viðskiptaráðunautur landsins
voru af ætt Jóns Sigmundssonar í
Skaptafelli. Amma séra Sveins í Sand-
felli, föður Benedikts var systir Jóns
Eirikssonaæ. Helga Amadóttir að Hofi
Þorvarðarsonar, kona séra Jóns Bjarna-
sonar, móðir Bjarna Jónssonar og þeirra
bræðra, var í karllegg komin atf bróður
Einars Jónssonar, skólameistara áðurn.
Sveinn alþm. Ólafsson í Firði, Sveinn
alþm. Sveinsson í Vestdal, Þorleifur
alþm. Jónsson í Hóium, Þorgrímur
Þórðarson læknir og alþm. Páll alþm.
Þorsteinsson. Sömu ættar frá Sveini
Jónssyni Svínafelli.
Skáldin Einar Benediktsson, Halldór
Kiljan Laxness og Gísli Brynjólfsson,
Jóhannes Sveinsson Kjarval list-
málari, Lárus Pálsson leikari, Lár-
ussonar Pálssonar læknis. Þrír síðast-
töldu afkomendur Sveins í Svínafelli.
Einnig séra Jón Finnsson, faðir séra
Jakobs Jónssonar prests og rithöfundar
og Eysteins Jónssonar fyrv. ráðherra.
Björn Magnússon prófessor (Eydalaætt
yngri), Bjarni Sigurðsson í Hofsnesi, Sig
fús Sigfússon þjóðsagnaþulur. Vigfús
Árnason frá Hjálmholti, bróðursonur
J óns Eiríkssonar, cand, jur. æfisagnarit-
ari, stafaði að útgáfu „Hof og Statska-
lenderen“ í Kaupmannah. Þeir frændur
Jón Ólafsson (stál, Jón) og Jón Ófeigs-
son yfirkennari. Sveinn Sveinsson Jóns-
sonar forstj. í Völundi h.f. í móðurætt
frá Jóni í SkaptafeUi.
Jón Bergsson óðalsbóndi og kaupmað-
ur á Egilsstöðum og kona hans voru
bæði komin af Sveini í Svínafelli, hann
í móðurætt föður síns (Eydala-
ætf yngri), en hún í föð-
urætt frá Sveini og fyrri konu
hans. Sigurður Jónsson kaupm. á Seyð-
12 LESBOK morgunblaðsins
30. tbl. 1964