Lesbók Morgunblaðsins - 11.10.1964, Blaðsíða 4
Oscar Clausen
Prestasögur 17
„Brauðlaus" prestur
„grár“ og „gamall“
H
Eér verður sagt nokkuð frá ein-
keni ilegum presti, síra Jóni Jónssyni,
sem uppi var fyrir rúmum 200 árum.
Hann þjónaði 6 brauðum og hlaut jafn
ir.c'rg viðurnefni. Um brauðin, sem hann
þjónaði, getur jafnótt í frásögn þessari
og hún vindur fram, en um viður-
nef.nin skal þess þegar getið, að á yngTÍ
árum var hann kallaður „hinn vísi“,
og hvernig á því heiðursiheiti stóð, þarf
engrai skýringar við. I>egar hann svo
misst: hempuna, var hann ýmist kallað-
ur ,,brauðlausi“ eða ,,prestlausi“, sem
heldur ekki þarf að skýra. Þá var hann
lcallsður „brunnklukka“, en á því heiti
hans treysti ég mér ekki til að gefa
reina skýringu. Lo-ks var hann í elli
sinni ýmist kallaður „hinn grái“ eða
,.gamli“, og liggur harla nserri að binda
þau nefni við hvítar hærúr og háan
c-.ldii' hans, en hann komst yfir nírætt.
S’íra Jón þessi var vel ættaður. Hann
var sonur Jóns bónda á Urðum í Svarf-
aðatdal, sem var skólagenginn lögréttu-
maður og um tíma lögsagnari í Vaðla-
þingi, þ.e. sýslumaður í Eyjafjarðar-
sýslu og loks Hólastólsráðsmaður, en
Illug’ faðir hans hafði einnig verið ráðs
maður Hólastóls, og þóttu þetta merkir
xnenn. Móðir Jóns Illugasonar á Urð-
um, en amma síra Jóns, var Halldóra
Skúladóttir, systir Þorláks biskups
Skúlssonar, en móðir Halldóru og herra
Þorláks var Steinunn laundóttir Guð-
brands biskups Þorlákssonar, hins mikia
kirkjuhöfðingja á Hólum.
Sira Jón var látinn ungur í Hóla-
skóls, og var þá um hann sagt, að hann
„væri skarpur mjög og snargáfaður til
b'óknáms, en ósvífinn í orðum“, og
því kvað skólameistarinn, Þorsteinn
Geirsson, um hann þessa stöku:
Lystugur karlinn, litli Jón,
latínuna gleypir,
skynsamur og skarpur þjón,
skólabörnin sneypir.
Eftir að síra Jón útskrifaðist úr
skóia, var hann smásveinn Gísla bisk-
ups Þorlákssonar á Hólum um nokkur
ár, og var með honum í visitasiuferð-
um.
u,
og var hann sóttur til barnsins. Hann
lækr.aði drenginn með smyrslum, og
sagði að húðleysi hans stafaði af því,
að móðir hans hefði neytt svo mikils
áfengis um meðgöngutímann.*
Gísli biskup var á yfirreið sinni og
kom að prestsetrinu á Hvanneyri og
var Jón, þá orðinn stúdent, smásveinn
með honum. — Ef til vill hefur bless-
uð madaman verið eitthvað „undir á-
hrifum“ þegar hans herradóm bar að
garði, því að sagt er frá því, að hún
hafi sveiað og fussað unga stúdentinum
þegar hún sá hann, og þá eihkanlega
fyrir það, að hann væri svo í.vartur, en
liklegt er nú' samt, að madömu Þór-
eyju hafi ekki í rauninni litizt svo illa
á smásveininn. Síra Björn gamli heyrði
Hvanneyri. — Árið 1686 sótti síra Jón
um Undirfell í Vatnsdal og fékk það. —
Á þeim tímum var erfitt að flytja mikla
búslóð frá Siglufirði suður í Vatnsdal,
yfir vegleysur, svo sem um Siglufjarðar
skarð, og óbrúaðar stórár, eins og Hér
aðsvötnin og Biöndu, og ekkert farar-
tæki um að ræða nema reiðingshestinn
einan. — Eflaust hefur flutningur
prestsins verið mikill, _þar sem madama
Þórty var svo rík, og var því úr vöndu
að ráða. En prestur fékk þá hollenzk-
an skipherra til þess að taka að sér
flutninginn á skipi sínu, siem þá að sjálf
sögðu var aðeins seglskúta og skyldi
farið vestur fyrir Skaga og inn á Húna-
flóa, allt til Þingeyrasands. Þar átti að
skipa búslóðinni upp úr skipinu og reiða
síðan fram í Vatnsdal. Ekki tókst nú
þetta ferðalag betur en það, að skút-
an fékk mikinn mótbyr, svo að þá hol-
lenzku brast þolinmæðina, og skipuðu
þeir svo öllu upp á Kálfshamarsvík á
Skaga. Þaðan varð svo að reiða þessa
miklu búslóð suður að Undirfelli. —
Útaf þessum flutningi urðu málaferli
milli hollenzka skipstjórans og guðs-
mannsins á Undirfelli, og var það mál
rekið bæði á héraði og á Alþingi 1686,
en þar vísaði lögréttan því frá, vegna
þess að prestur var ekki mættur, og
mun því málið hafa fallið niður.
Ekki stöðvaðist Jón nema 4 ár á
Undirfelli. Þá hafði hann brauðaskipti
við séra Erlend Illugason, og fékk
(1690) Tjörn á Vatnsnesi, og flutti þang
að, en síra Erlendur fór að Undirfelli,
og dó þar sama árið. — Þegar síra Jón
' m þessar mundir var sira Björn
Jónsson frá Siglunesi prestur á Hvann-
eyri í Siglufirði. Hann var orðinn gam-
all maður og var því kallaður síra Bjöm
„garnli“. Hann var þá giftur seinni
konu sinni, Þóreyju dóttur síra Bjarna
Jónssonar á Þönglabakka, og var mik-
ill aldursmunur á þeim prestshjónun-
um. Hún var ung kona, „glysgjörn, gef-
in fyrir skark og áfengan drykk, og vel
fjáreigandi“* — Madama Þórey þótt-
ist vangift sira Bimi gamla, en þó áttu
þau böm saman. Sonur þeirra var Magn
ús yfirvald Snæfellinga, sem bjó á Ingj-
ald'hóli og dó úr stómbólu 1707, ásamt
konu sinni, Þórunni dóttur síra Einars
Torfasonar á Stað á Reykjanesi vestra.
— Það er sagt, að Magnús sýslumaður
hafi fæðzt skinnlaus og kom ekki húð
á lík&ma hans í heilt ár. Þá vildi það
happ til, að hollenzkt hvalveiðiskip kom
tii Siglufjarðar, en á því var .æknir
líka til hennar og bað hana að sveia
piltínum varlega, því að hann mundi
verða seinni maðurinn hennar. En ef svo
yrði skyldi hún þá líka minnast síra
Bjöms gamla, og átti hann þar við, að
óvíst væri hvort hinn ungi sveinn byggi
betur að henni, þegar til kæmi, en
gamli maðurinn hafði gjört.
I. að rættist nú allt, sem síra Bjöm
gamli spáði um þessa hluti, þvi að eftir
dauða hans, árið 1681, fékk síra Jón
Hvanneyrarbrauð og ekkjuna í ofanálag,
þ.e.a.s. að hánn giftist madömu Þór-
eyju. — Ekki urðu þau samt lengi á
ember haustið áður (1695), og hans
lierradómur biskupinn á Hólum hafði
einnig með bréfi sínu dags. 15. jan.
1696 lagt fyrir Tjarnarklerkinn að
láta „dulciú' sína, ungfrú Þóru, fara í
burtu af heimilinu, en þrátt fyrir allar
ámmr.ingar og kröfur frá æðstu stöðum
sat ungfrúin sem fastast hjá presti þessi
árin, — ásamt madömu Þóreyju konu
hans.
Þ
Sbr. Sighv. Præ X,18.
* Sbr. B.B. Smæ 111,185.
hafði setið á Tjöm nokkur ár, fór fyr-
ir elvöru að bera á óróa hans, svo að
viðurnefnið „hinn vífni“ þótti verða
sannmæli. Hann var þá „vanriktaður"
af ungfrú Þóm nokkurri Gísladóttur,
og var það mál tekið fyrir á presta-
stefnu á Giljá 26. maí 1696. Þeirri sam-
kundu guðs útvaldra þjóna blöskraði
svo samlíf Tjarnarklerksins og ungfrú
Þóru, að þeir fyrirskipuðu, að ungfrúin
skyldi tafarlaust hverfa í burtu af heim
ili klerksins. En þessu valdboði sinnti
prestur að engu, og það þrátt fyrir á-
ininningu og kröfu yfirboðara hans og
æðstu stjórnarvalda kirkjunnar. Próf-
astur Húnvétninga, síra Páll Jónsson á
Höskuldsstöðum, hafði sent síra Jóni
bréflega fyrirskipun um þetta 15. sept-
re*m vikum eftir prestastefnuna
á Giljá var aðalprestastefna (synodus)
Hólastiftis haldin á Flugumýri í Skaga-
firði 16. júní 1696, og vom þar einnig
tekin fyrir kvennamál síra Jóns á
Tjörn, og virðast þessi mál hafa verið
harii' erfið til úrlausnar hjá þeim góðu
guðsmönnum, sem þar vom samankomn
ir. — Þar samþykktu þeir, að enn skyldi
síra Jóni gefin tvisvar áminning um.
að koma ungfrú Þóru í burtu, en e£
hann ekki gegndi þeim, að skjóta síð-
an frckari aðgjörðum til biskups og
c.mtmannsins á Bessastöðum. En þrátt
fyrir allar þessar áminningar og fyrir-
skipanir kirkjulegra yfirvalda til síra
Jóns, sat ungfrúin enn sem fastast á
Tjörn, og naut ásta sinna með guðs-
manninum, og létu þau allar aðvaranir
æðri guðsþjóna sem vind um eym sín
þjóta. — Það er reyndar heldur ekki
sýnilegt, að æðri yfirvöldum kirkjimn-
ar hafi verið nokkur alvara í öllum
þessum málarekstri, því a'ð síra Jón sit-
ur óáreittur þjónandi prestur á Tjörn
næsta áratuginn, og hverfur ekki það-
an fyrr en 1706. — Árið 1705 er sára Jón
í_ öiiu falli enn prestur á Tjörn, þegar
Árni Magnússon var þar á ferð og
Iiafði útúr honum merkilegt skinnhand-
rit af Jónsbók, sem hann fór með til
Kaupinhafnar. Bókin er þar enn í Áma
safni og þykjast Danir eiga hana, en
bjóða okkur nú að eignast helming
hennar. —
Það virðist nú eins og prestar og prel-
átar Hólastiftis hafi alveg gefizt upp á
afskiptum sínum af hórdómsmálum síra
Jón,s á Tjöm, því að nú heyrast þau
ekki nefnd á prestastefnum eða „syn-
odus“ næsta áratuginn, en alltaf er þó
ungfrú Þóra á prestssetrinu, og ástalíf
hennar og guðsmannsins eflaust í fuil-
um gangi. — Aftur á móti fara nú
kirkjuyfirvöldin að skipta sér af því að
síra Jón sitji ekki prestssetrið á Tjörn
nógu vel. Þá er herra Björn Þorleifs-
son orðinn biskup á Hólum og heldur
hann stefnu (synodus) með prestum
sínum á Flugumýri aldamótaárið 1700.
Þar leggur hann fyrir prófastinn á
Höskuldsstöðum, síra Pál Jónsson, að
fyrirskipa síra Jóni „að höndla vel með
sitt Benefieium“, þar sem bæði prófast-
ur og aðrir beri það, að það sé í megnri
niðurníðslu. — Herra biskupinn biður
prófast að gjöra síra Jóni það ljóst, að
ef h&nn ekki bæti ráð sitt eftir þrjár
áminningar, verði hann að „mæta
straffi" fyrir þetta. — En annað hvort
hefur síra Jón bætt ráð sitt og farið
a'ð sýna prestssetrinu meiri sóma, eða
biskupsvaldið hefur heykzt á refsiað-
gjöiðum gagmvart honum, þvi að prest-
ur situr áfram á Tjörn sex ár eftir
þetta.
i að var ekki fyrr en í ársbyrjun
1706, að fyrsti sýniiegi árangurinn sást
af ástalífi guðsmannsins á Tjöm og
ungfrú Þóm. Þá fæðir hún honum barn,
og er þá síra Jón miskunnarlaúst dæmd
ur a.f prestarétti frá kjóli og kalli vegna
barneignar fram hjá konu sinni, mad-
ömu Þóreyju. Hún var að vísu þá far-
in í burtu frá honum fyrir 3 árum, en
þau vom ekki löglega skilin, eins og síð
ar verður vikið að. Hann varð þá að
hrökklast frá Tjörn, en áður en hann
yfirgaf brauðið, skírði hann sjálfur
barnungann, sem var telpa og hét Guð-
rún. Skírnin fór, að sjálfsögðu, fram
i guðshúsi staðarins, en þegar athöfn-
inni var lokið, fór prestur úr hemp •
Framhald á bls. 12
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
31. tbl. 1964