Lesbók Morgunblaðsins - 11.10.1964, Blaðsíða 7

40 ÁRA MINNING
Framhald af bls. 1
hættulaust, og þessi hjálp í viðlögum
var látin drasla í 10 ár.
Safnahúsið var notað til hins ýtrasta.
Landsbókasafnið hafði austurhelming
hússins, þjóðskjalasafnið vesturhlutann,
þjóðminjasafnið efstu hæðina og nátt-
úrugripasafnið, sem rekið var af fá-
mennum hóp áhugamanna, hafði húsa-
kynni á 1. hæð og í kjallara.
Fyrsti húsvörður safnahússins, frá því
það var tekið í notkun 1908 og til ársins
1936, var Helgi Árnason, vænn maður
og ráðdeildarsamur. Hann hafði lengi
ffyrir sig og fjölskyldu sína íbúð í safna
húsinu, en laun hans munu hafa verið
iskorin við nögl, um 800 krónur á ári.
Kann bætti sér því í búi með því að
gefa út póstkort, sem hann lét prenta
i Þýzkalandi, seldi þau út um allt land
og rak auk þess verzlun með þau í and-
dyri safnahússins. Þessum manni eigum
við að þakka hundruð mynda frá göml-
um tíma. Þessi kort bárust út um víða
vti'öld og voru hin bezta landkynning.
K'.eniens Jónsson
Hann vakti stundum ljósmyndara sinn
úpp um miðjar nætur til þess að bjarga
emhverri fegurð, sem fór fram hjá sof-
andi bæjarbúum.
Lárus Sigurbjörnsson, skjalavörður
þessarar borgar, hefir unnið ötullega að
þvi að bjarga þessum myndum, svo
flestar eru þær nú varðveittar í skjala-
safni Reykjavíkur.
að var um sumarið fyrir gamla
stríðið, að stórt þýzkt skemmtiferða-
ekip kom til Reykjavíkur. Það kom
mannfjöldi í safnahúsið. Auk kortanna
hafði Helgi á boðstólum ótal refaskinn,
eem hann hafði tekið í umboðssölu þenn
an dag, og hengdi þau á fatasnaga í and-
dyrinu. Dr. Jón Þorkelsson var þá þjóð-
skjaiavöi-ður, en Guðbrandur aðstoðar-
maður hans. Dr. Jón hafði á öllum póli-
tiskum skrípamyndum, svo sem „Ket-
potti landsins“, jafnan verið teiknaður
i refsliki. Nú sá Guðbrandur sér leik á
borði, fór inn til föður síns og sagði:
„Nú þykir mér fara að þrútna um fjand-
akap Helga í þinn garð, tjaldar hann
ekki hér niðri alla veggi refsbelgjum
þér til svivirðu“. Dr. Jón beit á agnið,
þreif staf sinn, skundaði niður stigann
Og rak Helga burt með alla refsbelgina,
ineð viðeigandi orðbragði. Guðbrandur
6tóð á gægjum á loftskörinni og skemmti
cér konunglega. Þessa sögu sagði Guð-
brandur mér sjálfur.
Svo sem áður segir, kom ég ekki að
*cfninu fyrr en alllöngu eftir lát dr.
Jóns, ég átti því aldrei kost á að kynn-
sst þeim mæta manni.
Dr. Jón og Hannes voru aftur á móti
samskipa í safnínu um 12 ára skeið, og
var þeim yfirhöfuð vel til vina, og báð-
ir afburðamenn um allan fróðleik. „En
öllum getur yfirsézt, einnig þeim á
Fialli“. Mér var sögð skemmtileg saga
af viðskiptum þeirra og er hún á þessa
leið: Dr. Jón var að dásama það við
gest og fræðimann, hvað ákveðinn höfð-
ingsmaður fyrr á tímum hefði reynzt
þjóðinni ómetanlegur kynbótamaður,
með öllum sínum gáfuðu og merku af-
komendum. Hannes kom inn og hlýddi
á um stund, skotraði augunum upp fyrir
gleraugum og sagði: „Hm, þetta er nú
allt gott að sönnu; það er bara einn gaili
á, að þessi maður dó barnlaus". Síðan
gekk Hannes út.^Þriðji maðurinn sagði
svo síðar frá, að hver morðingi hefði
fengið mildara augnaráð á eftir sér en
Hannes fékk í þetta skipti frá vini sín-
úm dr. Jóni.
Þjóðskjalasafnið ferðaskrifstofa
jóðskjalasafnið var um margra
ára skeið nokkurs konar ferðaskrifstofa
ríkisins. Menn gera sér varla ljóst, hve
stutt er síðan mönnum hér var töm
ein tunga, danskan. Hingað kom á
hverju sumri fjöldi erlendra skemmti-
ftrðaskipa. Þetta blessað fólk var rekið
upp í safnahús til þess að skoða þjóð-
n'.injasafnið og hið fátæklega náttúru-
gripasafn. Heimsókn þess var ömurleg,
þegar það lenti í stormi og slagviðri.
Leitaði það upplýsinga um land og þjóð,
var það oftast rekið til min upp i þjóð
skjalasafn. Þar var stundum húsfyllir.
Fiestir þessara gesta voru Þjóðverjar,
Bretar og Vesturheimsmenn. Ég komst
stundum að því síðar, að meðal þeirra
voru merkustu menn annarra þjóða, en
ir.nan um voru blessaðir blábjánar.
Vesturheimsmaður einn togaði mig t.d.
að landabréfinu á veggnum, benti á
Vatnajökul og sagði: ,,Ég hefi stórkost-
lcga hugmynd fyrir yðar þjóð, sprengið
þennan jökul í haf út og takið landið
undir honum til ræktunar.“ Annar gest
ur spurði mig, hvernig stæði á þessum
björtu nóttum hér í norðurheimi, svar-
aði sér sjálfur og sagði: „Ég skil, það
eru náttúrlega norðurljósin, sem lýsa!“
Það var sumarið eftir miklu ilóðin í
Hollandi, þegar nær 1400 manns drukkn
uðu, að til min komu tvær elskulegar
hollenzkar frúr. Þær börmuðu sér sár-
an fyrir okkar hönd, hvað ísland væri
fjöllótt, því fjöllin tækju svo_ mikið land
frá æskilegri ræktun. Ég viðurkenndi
auðvitað að land okkar væri gallað, en
taldi þó einn kost því til gildis, að það
næði upp úr sjónum.
Stórt skemmtiferðaskip lá í höfninni.
Ég var um það bil að loka safninu,
þegar virðulegur gráhærður Ameríku-
maður birtist í dyrunum. Ég bauð hon-
um sæti og við röbbuðum saman um
stund. Síðan vísaði ég honum upp i þjóð
minjasafn, þar sem frú Theódóra Thor-
oddsen leiddi hann í allan sannleika.
Hann kallaði á mig afsíðis og spurði:
„Hvað má ég gera fyrir þessa virðulegu
konu, má ég rétta henni nokkra dali?“
„Nei, það væru mistök, bara að kveðja
hana og þakka henni fyrir“. Ég sýndi
þessum manni síðan safn Einars Jóns-
sonar og útvegaði honum siðar vandað
er dýrt silfurberg frá íslandi. Ég komst
seinna að því, að maður þessi var rektor
fyrir stærsta verkfræðingaskóla heims-
ins og hægri hönd Coolidge forseta í
ýmsum vandamálum.
Sýningarkonur þjóðminjasafnsins á
þessum árum voru þær frú Bríet og
Theódóra, sem komst merkilega sinna
ferða bæði í þýzku og ensku. Á valda-
tímum nazista komu stundum vörpu-
legir Þjóðverjar í heimsókn, sem hún
fylgdi um safnið. Að skilnaði kvöddu
þeir með Hitlerskveðju, réttu upp hægri
handlegg. Frú Theódóra kvaddi þá á
sama hátt, þó tók ég eftir einum mun,
hnefi hennar var krepptur.
K
egar Balbo hinn ítalski kom hing
að með sinn flugflota á leið vestur um
Hannes Þorsteinsson
haf, komu til mín tveir fréttaritarar,
glæsileg brezk stúlka frá Daily Tele-
graph og ungur ítali frá 'blaði Mussolin-
is, Populo d’Italia. Það virtist svo dátt
með þeirn, að mér kom ekki til hugar
að friðslit ættu eftir að verða milli
föðurlanda þeirra. Þau höfðu tekið sér
fari hingað til lands með Dronning Al-
exandrine. Stúlkan sagði mér, að þessi
ítali hefði brolið mikið heilann um það
á leiðinni, hvað nafnið Köbenhavn á
skut skipsins og bjarghringum þýddi, en
hann kynni flest tungumál, og með hlið-
sjón að þýzku, hafi hann grunáð, að
orðið þýddi hreinlega Kaupmannahöfn.
Hann spurði þjóninn, en fékk enga stað-
festingu. Málið gekk frá Heródesi til
Pílatusar, allt upp til skipstjóra, en
er.ginn af áhöfninni gat leyst úr þessari
vandasömu ráðgátu.
Tveir rosknir Bretar komu eitt sinn
ti’. mín. Þeir höfðu mikinn hug á að fá
að skoða þjóðminjasafnið. Ég sagði þeim
að koma á ákveðnum degi. „Þá verðum
við komnir út í haf“. Nú voru góð ráð
dýr. Ég hitti Matthías Þórðarson í skrif-
stofu hans og tjáði honum, hvernig efni
stæðu. Matthías, sem öllum vildi gott
gera, fékk mér lyklana og kvað mig
sjálfan nógu kunnugan að sýna þeim
safnið. Eftir að hafa skoðað grænlenzka
kajakinn og allt hitt dótið, námu þeir
staðar við lítinn fornfálegan skáp, og
spurðu, hvort þeim leyfðist að skoða
inn í hann. Ég sneri lyklinum. í skápn-
um var ein hilla, og á henni lá rykfallið
tímarit. Skápurinn hafði sýnilega ekki
verið opnaður árum saman. Annar Bret-
anna tók tímaritið og dustaði af því.
Þeir litu forviða hvor á annan, en ég sá
ekkert merkiiegt. Hinn Bretinn gaf mér
skýringuna: „Hér er heilsíðuauglýsing á
kápunni frá samsteypu 1100 lyfjabúða
í Bretlandi. Hann er nefnilega forstjóri
fyrir þessu félagi“. Síðan lokaði ég
skápnum, Bretarnir kvöddu og hurfu
á brott.
Það var á fyrstu árum mínum í safn-
inu, að til mín komu tveir gamlir am-
erískir lögmenn og sátu hjá mér um
stund. Þeir voru voteygir og dálítið
mæddir, sem ekki var að furða. Þeir
ti úðu mér fyrir þvi, að þeir væru á leið
tit Rússlands, gerðir út af stjórnarvöld-
unum vestra til þess að reyna að þræla
stjórninni í Moskvu til þess að viður-
kenna skuldir hins forna keisaradæmis.
Ég kvaddi þessa menn með góðum ósk-
um, en lét í það skína að ekki vildi ég
kaupa hlutabréf í þessu fyrirtæki þeirra.
Það var í hálfgerðu manndrápsveðri,
ac til mín komu mjög roskin brezk hjón,
af skemmtiferðaskipi sem lá á hófninni.
Það var komið að lokun safnsins, svo ég
bauð þeim upp á te og ók þeim heim.
Ég komst síðar að því að maður þessi
var formaður læknaíélagsins í Lundún-
um. Þrem árum siðar voru þau enn á
lerð, ski'ifuðu mér bréf og buðu mér um
borð, en treystu sér ekki i land. Ég fór
að sjálfsögðu, en við uppganginn var
vörður, sem spurði hvern mann að nafni.
Síðan var mér fylgt til hjónanna.
Ég heimsótti þau síðar í London. Með
sinum góðu samböndum í fjármálum
gat maður þessi unnið íslenzku málefni
gagn, sem margir hér í borg hafa notið
góðs af nú í 30 ár.
Til mín kon. á björtum sumar-
degi læknir af frönsku herskipi, sem lá
hér á höfninni, og sat hjá mér um
klukkustund. Hann vildi fræðast um
læknaskólann og hérlend heilbrigðismál.
Þetta er einhver sá gáfaðasti gestur, sem
ég minnist. Hann bókstaflega las Árbók
háskólans.
Herskip þetta hafði verið sent norður
í höf til þess að svipast um eftir Amund-
sen hinum norska landkönnuði og hin-
um frönsku félögum hans af flugbátnum
Latham, sem lagt hafði af stað frá
Tromsö, í sína síðustu ferð, í leit að leið-
angri Nobiles þess ítalska, sem stjórn
Musso.inis hafði sent norður í höf í lotft
skípi, en farizt í ísnum.
En eitt vissi ég fram yfir þennan
Fransmann, áð sólarhring eftir að flug-
vélin hafði lagt upp frá Tromsö, var
Amundsen í tölu hinna dauðu og senni-
lega allir félagar hans, en það er önnur
saga.
Gamall sambekkingur minn, Knud
heitinn Thomsen, hafði umboð fyrir hin
þýzku skipafélög og annaðist móttöku
farþega. Þessi sambönd hefir hann efa-
laust erft eftir föður sinn, Dietlev Thom-
sen kaupmann, sem var ræðismaður fyrir
Þýzkaland hér í Reykjavík fyrir gamla
ófriðinn. Guðbrandur Jónsson var hon-
um oft hjálplegur, m.a. með því að þýða
á þýzku þau íslenzk ljóð, sem sungin
voru um borð fyrir farþega.
Eitt sinn sem oftar kom Guðbrandur
til mín í safnið og kynnti mig manni,
„erfðaprinsinum af Baden“. Maður þessi
lét þó minna yfir sér sjálfur og skrifaði
,.bóndi“ við nafn sitt í gestabók safnsins.
I annað skipti kom Guðbrandur til mín,
glaður og brosandi, með þrjár þýzkar
konur, nokkuð við aldur, og sagði: „Kom-
ið þér blessaðir og sælir, hér kem ég til
yðar, eins og þér sjáið, með þrjár þýzkar
andskotans fuglahræður!" Ég heilsaði
þeim auðvitað með viðeigandi orði, og
þær brostu út undir eyru.
Flestir fastagestir þjóðskjalasafnsins
voru gamlir embættismenn, sem áratug-
um saman höfðu þjónað sínum embætt-
um, ýmist hér eða úti á landsbyggðinni.
Ég var daglega í sálufélagi við svo ágæta
menn, að ég var um tíma næstum búinn
að gleyma, að öðruvísi menn væru til.
Þarna voru Klemens Jónsson, dr. Björn
Þórðarson, séra Einar frá Kirkjubæ, séra
Einar Thorlacius, Magnús Jónsson, Ólaf-
ur Lárusson, Jón Helgason biskup, Bryn-
leifur Tobíasson og ótal fleiri, svo og aðr-
ir kunnir fræðimenn eins og Jón á Reyni-
stað, Benedikt frá Hofteigi, Pétur Zop-
hóníasson, Vigfús frá Engey, Indriði frá
Fjalli, Steinn dofri og ótal margir aðrir.
Klemens sat hjá okkur um margra ára
skeið meðan hann vann að Sögu Reykja-
vikur. Mér er vel kunnugt, hvílík ókjör
af heimildum hann varð að rannsaka við
samningu þessarar bókar. Þagar sumir
þessara gömlu embættismanna mættust
þarna, oft eftir áratuga viðskilnað, var
þeim gjarnt að taka upp gamla þráðinn,
i^hið léttara hjal og svipað orðbragð og
þeir höfðu notað sin á milli forðum daga
i Latínuskólanum. Klemens sagði eitt
sinn við sessunaut sinn, séra Einar frá
Hofi og Kirkjubæ, hinn mikla ættfræð-
ing þeirra Austfirðinga: „Það var ekki
fyrir fjandann sjálfan að rata ofan af
Bustarfelli og til þín heim að Hofi, við
aetluðum aldrei að finna bæinn“. Séra
Einar skotraði augunum upp fyrir silfur-
Framhald á bls. 14
Sl. tM. 1964
LESBOK MORGUNBLAÐSINS 7