Lesbók Morgunblaðsins - 11.10.1964, Blaðsíða 12

PRESTASÖGUR
Framhald af bls. 4
unni, lagði hana frá sér, og sagði um
leið: „Farðu vel, surtia.'1 — Bftir þetta
fór sýra Jón á hálfgerðan flæking og
var í „útistöðum" næstu sjö árin, en
það var einmitt á þessum árum, sem
hann hlaut viðurnefnin tvö, „brauð-
Iausi“ og ,,prestlausi“.
Þó að síra Jón væri nú búinn að
leggja „surtlu“ sína frá sér á kirkju-
bitann á Tjörn, voru þó embættisbræð-
ur barhs, prestarnir, ekki alveg búnir
að slá úr huga sér einkamálum hans.
— Þeir héldu nú synodus á Flugumýri
árið 1708, eða 2 árum eítir að sr. Jón
hafði hrökklazt frá brauði sínu. — Þar
er síra Jóni. sem nú er titlaður Monsi-
eur Jón Jónsson fyirver. prestur á
Tjörr, stefnt þangað til þess að gjöra
grein fyrir ástæðum til skilnaðar hans
við madömu Þóreyju Bjarnadóttur, en
þau höfðu þá ekki búið saman i 5 ár,
þrátt fyrir það, að héraðsprófasturinn
hefði „þau þar um áminnt." — Monsie-
ur Jón er mættur í eigin persónu og
fræðir nú fyrrver. stallbræður sína á
því, að madama sín hafi með sínu góða
leyfi brugðið sér fyrir 5 árum í orlofs-
ferð til vina sinna vestur á Snæíells-
nes, og ekki komið aftur. Hann hafi þá
ári síðar farið, ásamt 4 mönnunn, vestur
íil þess að vitja hennar, en sú ferð varð
árangurslaus, og neitaði madaman að
fara aftur norður til hans. Þá ha-fi hann
aftur sent tvo menn eftir henni ári sið-
ar, og neitaði hún þá einnig að koma
heim. Loks hélt Monsieur Jón því fram,
að þó að hann væri nú opinber að hór-
dcmi með ungfrú Þóru, þá hefði engin
ástæða verið til burtveru madömunnar
af heimilinu fyrir 5 árum, og hann
alis ekki opinber að neinum glæp þá. —
Er sýnilegt á þessu, að Monsieur Jón
hexur verið gæddur góðum málfærslu-
hæfileikum, en að lokinni þessari máls-
vöm hans fyrirskipaði herra biskup-
inn bonum að sanna þennan frambuxð
sinn á næstu prestastefnu. Sömiuleiðis
skyldi hann enn vitja konu sinnar vest-
ur undir Jökul og hafa votta að svari
hennar, og ganga alveg úr skugga um
hvor* * hún framl/egis „vilji ektaskap
við hann haida“ eða ekki. —
að er svo að sjá, að það hafi
ekki verið neinn leikur að losna úr
hlekkjum hjónabandsins í þá daga, að
minnsta kosti hefur það ekki verið
nextt auðvelt fyrir prestana. Þessi mál
Monsieur Jóns áttu pú enn eftir að
koma fyrir prestarétt á þessu sama
berrans ári, 1708. — Húnvetnskir guðs-
þjónar héldu stefnu sína á Giljá 18.
október um haustið. Þar mætti Monsi-
eur Jón óstefndur, og lagði fram vitn-
isburð 3 manna um, að þeir hefðu ver-
ið viðstaddir á Arnarstapa undir Jökli
árið 1703, og heyrt „eftirgangsmuni"
Monsieurins við Þóreyju Bjarnadóttur,
sem þangað hafði farið í orlofsferð txl
sona sinna. Þar hefði hann skorað á
madömuna, að hún færi með sér norð-
ur, en hún þverneitaði oig bar fyrir
sig ,.krankleik“ sirm. — Þessa greinar-
gjörð gjörðu preslarnir sig loks á-
nægða með, og þar með virðist málið
úti af dagskrá fyrir fullt og allt.
E ftir að síra Jón hafði hrökklazt
frá Tjörn árið 1706,. var hann eins og
áður getur, kallaður „hinn prestlausi",
og titlaður Monsieur. — Þá fór hann
í þjónustu Páls lögmanns Vídalíns í
Víðidalstungu og annaðist fyrir hann
mjög svo veraldleg störf, svo sem
skuldheimtu o.fl. Veturinn eftir tók
hann t.d. að sér, að innheimta fyrir Pál
lögmann 52. rd. skuld hjá Lárusi Gott-
rup sýslumanni á Þingeynxm. — Þessa
skuld hafði Gottrup skuldað amtmann-
inum á Bessastöðum í mörg ár og hafði
verið ómögulegt að ná henni, hvernig
sem reynt var. — Amtmaður hafði þvi
selt Árna Magnússyni prófessor skulda
bréfið fyrir 20 rd. og Árni beðið vin
sinn, Pál lögmánn, að ná skuldinni.
Monsieur Jón „prestlausi" stefndi nú
Lárusi Gottrup og fylgdi innheimtunni
svo fast eftir, að hann náði skuldinni.
Þetta þótti kraftaverk, því að Gottrup
var orðlagður fyrir skuldseiglu.
Þegar Monsieur Jón hafði nú verið
í útistöðum „prestlaus" í heil 4 ár, og
staf-ið í ýmsu braski, fékk hann kon-
unglega uppreisn í apríl 1710, og hefur
það eflaust gjörzt fyrir milligöngu og
góð meðmæli Páls lögm. Vídalíns, en á
þessum erfiðu útistöðuárum síra Jóns
hofði hann orðið skjólstæðingur lög-
mains. Eflaust hefur lögmaður kunn-
að sð meta hæfileika hins gáíaða, en
breyska og „brostfelduga" guðsmanns. —
Á synodus 1713 mætir svo síra Jón
nteð öðrum guðsþjónum og leggur þar
íram „uppreisn sinna „geistlegheita“,“
eða bréfið frá hans hátign Danakon-
ungi, sem veitti honum á ný réttinn
til prestsembættis.
Það stó^ nú heldur ekki á því að
hann fengi brauð. Á þessu sama ári dó
síra Magnús Benediktsson á Nesi í Að-
alreykjadal, og var þá séra Jóni veitt
Nes, en þá var líka um leið hætt að
kalla hann „hinn brauðlausa" eða „prest-
lausa“, — en aðeins í bili. Hann þjón-
aði nú Nesi næstu 5 árin, og virðist
hann hafa verið þar spakur, en alltaf
hafði hann „dulciu“ sína, ungfrú Þóru,
sér við hlið. — En árið 1718 kom síra
Þórarinn Jónsson til lands úr Grimsey.
Hann hafði flúið þaðan undan yfir-
gangi eyjarskeggja og var nú brauðlaus.
Þá sleppti síra Jón Nesprestakalli við
hann, og var það síðar veitt síra Þór-
arni. — Það kom að vísu ekki til af
góðum ástæðum, að síra Jón stæði upp
af Nesbrauði, en orsökin var, að nú
var hann orðinn sekur í annað sinn að
hórdómsbroti með ungírú Þóru, með
því að nú hafði aftur sézt árangur ásta
þeirra, og höfðu þau enn eignazt dóttur.
Uann missti nú hempuna í annað
sinn, og var nú enn orðinn hinn „prest
lausi“, og í þeim útistöðum var hann
„brauðlaus“ næstu 2 árin. En :í/o tókst
honum enn sem fyrr að fá uppreisn
hins náðuga Danakonungs 20. ágúst
1720, til þess að mega, enn á ný, verða
sálusorgairi einhvers safnaðar á hinni
köldu sögueyju, og þegar þetta var feng
ið, veitti Fuhrmann aimtmaður á Bessa-
stöðum honum Vesturhópshóla í Húna-
vatnssýslu árið eftir. — Þetta brauð
erfði sira Jón „brauðlausi" eftir síra
Gissur, sem einnig hafði misst hempuna
fyrxr barneignir, oig bjó hann þar nú
brauðlaus. — Þessir tveir breysku guðs-
menn, síra Jón og síra Gissur nú „brauð
laus“, munu því hafa verið báðir sam-
an þetta ár í Vesturhópshólum, m.a. til
þess að hafa vakandi augun á þvi, að
„hin kæru sóknabörn" þeirra aðhefðust
ekkert ljótt eða óskikkanlegt í ástamál-
um. — Síra Gissur hrökklaðist síðan í
burtu af staðnum, en við búrekstri tók
þar bóndi, Björn nokkur Andrésson, og
áttu þau, síra Jón og fylgikona hans, að
hafa hjá honum „kost og hjúkrun“, en
þau viðskipti féllu illa út, svo að Bjöm
bóndi hvarf í burtu af staðnuim. Eftir
það „lafði“ síra Jón þar.viö fáein miss-
iri við auðvirðilegt búhokur, en flosn-
aði þar sáðan upp árið 1725, vegna
eyr.-dar og örbirgðar.
Síra Jón var nú orðinn „brauðlaus" í
þriðja sinn, og var nú á flakki og flæk-
ingi næstu 5 árin. Þá frétti hann að sálu
sorgara vantaði vestur í Garpsdal í
Baröastrandarsýslu. Hann brá sér því
þangað og fékk brauðið 1730, með sam-
þykki herra Jóns biskups Árnasonar í
Skálholti. —Það er sagt, að Húnvetn-
ingar hefðu verið ánægðir yfir því, að
losna við síra Jón vestur, og að hann
heíði eiginlega verið útflæmdur úr
Hólastifti. — En ekki gat síra Jón toll-
að í Garpsdal nema 1 eða 2 ár, og þeg-
ar hann fór þaðan er sagt, að sóknar-
mönnum þar hafi „þótt betri kveðja
hans en koma“* — Þá fór hann aftur
norður og var þar á flakki og flækingi,
hingeð og þangað, næstu árin, oftast í
Hunavatnssýslunni, þar sem hann hafði
þjó.iað 3 brauðum, samtals fjórðung
úr öid. — Var nú lokið prests-ferli
hans fyrir fullt og allt, og var hann
því ekki lengur kallaður „brauðlausi“,
en hleut viðumefnið „grái“ o.g „gamli“,
enda farinn að reskjast.
Hófst nú erfið og ömurleg ganga
þessa aldraða guðsþjóns, sem var orð-
mn ellimóður, hrumur og örfátækur.
Hann var að flækjast einhversstaðar í
Húnava.tnssýsiiunni, áttræður að aldri,
og kærði það þá fyrir Ólafi Árnasyni,
, fullmektugum" danska amtmannsins á
Bessastöðum, að hann í sínum háa ald-
urdómi njóti einskis af styrk þeim, sem
sé ætlaður fátækum og uppgefnum
prestum, sér til uppihalds. — Þessari
beiðni gamla prestsins skaut umboðs-
n..aðurinn til herra Steins Hólabiskups,
til ,.andsvars“ og úrræða, en hans herra
dón.ur tók þessu illa, svaraði því stirð-
lega og kvaðst hvorki hafa tíma eða
vilja til þess, að gjöra „þeim fullmekt-
uga“ þann heiður að segja honum
ævisögu síra Jóns. — Biskupinn heldur
því fram, að síra Jón sé ekki uppgjafa-
prestur úr sínu stifti. Hann hafi farið
irveð eðlilegum hætti frá Vestui-hóps-
hólum, en „sá eðlilegi háttur“ var nú
x-eyndar sá, að presturinn flosnaði þar
upp sakir eymdar og örbirgðar, og fór
á vergang. Biskup telur einnig, að síra
Jón hafi fengið veitingu fyrir Garpsdal
hjá Skálholtsbiskupi, og sé hann því
„löglegur uppgjafaprestur þaðan burtu
vikinn“. — Hann eigi því ekkert tilkall
til ölmusu í Hólastifti.
Ástandið var því þannig, að hvorug-
ur biskupanna þóttist hafa skyldu til
þess að styrkja síra Jón, og þegar svona
var koimið málum, að gaimli guðsþjónn-
inn var á vergangi og í sveltu, þannig
að enginn þóttist hafa skyldu til þess
að liðsinna honum, var það danska vald
ið á Bessastöðum, Lafrenz amtmaður,
sem tók máiið í sínar hendur. Hann
skrifx.ði Steini Hólabiskupi bréf 26.
júní 1736 útaf þessu máli síra Jóns
Jó.\ssonar „brauðlausa" og krafðist
þess. að kirkju'höfðinginn veitti presti
slyrk, svo að liann gæti dregið fram
sitt auma líf. — Þetta bréf amtmanns-
ins varð til þess, að árið eftir úthlutaði
herre Steirrn síra Jóni gamla lífeyri
frá prestaköllunum í Vestur-Húnavatns
sýslu, þannig að Melstaður skyldi greiða
hónum árlega 90 álnir á landsvísu,
Breiðabólsstaður 60, Grímstunga 15,
Staðarbakki 30 og Höskuldsstaðir 30,
eða alls 225 álnir. * — Eftir þetta flakk
aði svo síra Jón gamli um allt Norður-
land og lifði siðustu ár sin sem bón-
bjargamaður, unz hann lognaðist útaf
á Brekku í Svarfaðardal haustið 1744,
rúmlega níræður að aldri.
]VÍ argar kátlegar sögur eru sagðar
af síra Jóni, því að þó að hann væri
næmur i skóia og vel gáfaður, gat
hann verið einkennilega óhlutvandur og
illa siðaður. Kom það stundum fyrir, að
sumt sem hann sagði í prédikunarstóli
var þvættingur og til aðhlægis, &vo sem
þegar hann einu sinni byrjaði prédikun
sína með þessu:
Hallgerður hal kaus, henni gengur
svo, svo
hvorki vel né illa,
riiikið brúkar málraus, munna hefur
tvo, tvó,
ciugir illa að þvo, þvo,
allra mesti lómur, hæ, hæ, og ho, ho.
Þegar hann hafði farið með þetta
rugl, skellihló hann, en geta má nærri
* Sbr. Sighv. Præ. X,28.
* Samanber: Copiubók Steins biskups
nr. 121.
um „andagt" saínaðarins í messunni
þeiiri. —
Á efri árum síra Jóns, þegar hann
var kominn á flakkið, lcom hann einu
sinni til Bjarna sýslumanns Halldórs-
toner á Þingeyrum. Sýslumaður bað
hann að messa þar næsta sunnudag og
gjörði hann það, en þegar hann stóð
fyrir altarinu og verið var að syngja
hitmvði honum svo að hann varð st/eitt-
ur. Á altariau lá klútur ,en prestur tók
ekki eftir honum. Þreif hann þá hár-
kolluna (parrukið) af höfði sér, og
skein þá í beran skallann á honum.
Siðai? þurrkaði hann vandlega af sér
svitann með hárkollunni, og setti hana
svo á kollinn aftur. — Brast þá upp
hlátur um alla kirkjuna, en Bjarni
sýf.luimaður kæfði hlátur sinn með því
bregða klút fyrir munn sér. —
Einkadóttir þeirra síra Jóns og mad-
ömu Þóreyjar var Margrét, sem varð 3.
kona Steindórs Helgasonar sýslumanns
í Hnappadalssýslu, en eins og áður get-
ur yfirgaf madaman síra Jón, þegar
hann tók framhjá henni með ungfrú
Þóru, sem var dóttir Gísla bónda Sig-
urðssonar á Ásbjamarstöðum á Vatns-
nesi. — Þeirra dóttir var Guðrún, sú sem
getui um hér að framan, að prestur
skírði sjálfur í Tjarnarkirkju og fleygði
svo frá sér hempunni, að athöfninni
lokii ni. — Guðrún þessi giftist Jóni
,.hcvgetnum“ syni síra Bjöms Þorsteins-
sonar á Staðarbakka. — Síra Jón gaf
þau sarnan, og kvað þá vísu ekki ó-
snolra, eða hitt þó heldur. Hún er
svona:
Margt er orðið með þeim líkt,
móti guðs vilja og ráðum
sjálfur hef ég þau saman vígt,
og svei nú aftan báðum.
Síðar sneri hann vísunni þannig:
Margt er orðið með þeim likt,
með guðs vilja og ráðum,
sjálfur hef ég þau saman vígt,
og sofi þau nú í náðum.
ar au Jón Bjömsson og Guðrún
prestsdótttir bjuggu í Vík á Vatnsnesi
og þó'ttu merkishjón. Dóttir þeirra var
Margrét fýrri kona Jóns Hólaxáðsmanns
Ári.asonar, og bjuggu þau í Bólstaða-
hlíð, en þeirra sonur var sira Björn
Jönsson í Bólstaðahlíð, sem hin kyn-
sæla Bólstaðahlíðarætt er komin frá.
HAGALAGÐAR
Gamli ,31eikur“
íslenzkir námsmenn í Kaupmanna
höfn kostuðu útför Baldvins Einars-
sonar. Mættu þeir allir við jarðar-
förina nema Stefán Eiríksson frá
Staðarbakka. Hann kom ekki —
þóttist vera veikur. Um það var
þetta kveðið:
Við líkförina ei lét sig sjá
lá í skrópum veikur.
í kostnaðinn líka kannske sá
klárinn gamli Bleikur.
Stefán var kallaður Bleikur og
þótti aðsjáll.
(Sunnanfari.)
Lifði á rúsínum
Sunnan við veginn ofan á þessa I
bryggju stóð hús, sem hét Gamla
Íkrambúðin, fram yfir 1930, en er nú
horfin. Mælt er, að strákur hafi að
vetrarlagi gengið á snjó og fallið inn *
um stromp í Gömlu krambúðina. |
Lifði hann þar á rúsínum til vors, er ,
kaupmenn komu skipum sínum til
hafnarinnar og hleyptu honum út. I
(Árbók Ferðafél. 1955.)
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
31. tbl. 1964