Lesbók Morgunblaðsins - 01.10.1967, Blaðsíða 1

r

J
Árni Öla: Úr sögu Reykjavíkur
kaupstaðarréttindi og verzlunin var að
nokkru leyti gefin frjáls. Þessi bernsku-
ár voru enginn sældartími. Oft hafði
íslenzka þjóðin komist í krappan dans á
umliðnum öldum, en nú tóku þó yfir
þær hörmungar er á dundu. Saga þess-
ara ára er svo að segja ein samfelld
raunasaga. Hún sýnir að Reykjavík hef-
ir átt mjög bágt í æsku, því að vissu-
lega fór hún ekki varhluta af því böli,
sem þá steðjaði að þjóðinni. En það
gæti orðið mönnum hollt nú á tímum,
þegar allt virðist leika í lyndi, að minn-
ast þess, að ísland getur stundum orði'ð
hart við börnin sín.
Mannfellisárin 1751-1757
H arðindin hófust á Austurlandi
um miðja öldina. Er þess getið, að sum-
arið 1750 hafi syðra og eystra komið
stefnivargur af bleikgulum flugum, sem
voru mikið stærri en íslenzk fiðrildi.
Þessar flugur kölluðu menn náflugur
og svo er að sjá, að þetta hafi þótt
illur fyrirboði. En í Hrafnagilsannál seg-
ir, a'ð þá hafi komið upp draugagangur,
„eins og fyrir Stórubólu". — Þetta sum-
ar var grasbrestur mikill bæði eystra og
nyrðra og stöðugir óþurrkar, svo að lítið
heyjaðist. Veturinn varð mjög harður
og snjóþungur, svo að með eindæmum
þótti. Kollfelldu þá margir bústofn
sinn, sauðfé, hesta og kýr, og flosnuðu
síðan upp og komust á vonarvöl. Er haft
eftir Páli Arngrímssyni á Víkingavatni,
„dugandi manni og sannorðum“, að í
Vopnafirði, á Langanessströndum og
utarlega í Fljótsdalshéraði hafi þá 44
menn dái'ð úr hungri og harðrétti, en
40 jarðir lagzt í eyði. — Upp úr þessu
hófst umferð bjargarvana fólks, því að
við harðindin bættist, að enginn afli
var fyrir austan og norðan.
1752. — Veturinn var afar harður
víðast hvar. í febrúar komu miklir jarð-
skjálftar syðra og hrundu bæir í Ölfusi
og víðar. Er sagt að 12 bæir hafi
hrunið alls og víða hrundu fjósin ofan
á kýrnar og drápu þær. Um sumarið og
hausti'ð gekk landfarsótt og dóu margir
úr henni um land allt, en þó einkum
börn og gamalmenni. Nokkrir dóu og
úr hungri og mikið var um slysfarir.
Fórust þá 15 skip, þar af þriú af Sel-
tjarnarnesi. í Þverárþingi urðu miklir
fjárskaðar og er talið að bændur i Mýra-
sýslu hafi misst 2000 sauðfjár.
1753. — Hér syðra var vetur snjóa-
samur og umhleypingasamur. Vorið var
hart og gengu stórhríðar fram til 19.
maí. Fé króknaði þá viða og voru harð-
indi til lands og sjávar, því að lítið afl-
aðist. Þess er getið að ís kom þá á Þing-
vallavatn viku fyrir jólaföstu. og þótti
furðulegt, því ekki var talið að það
leggði að jafnaði fyrr en um vetrarsól-
stöður. — í annál úr Húnavatnssýslu
segir: „Inngekk sá hræðilegi mikli og
harði vetur. Varð víða kollfellir um
vorið. Lifandi skepnur átu þær dauðu
og allt er tönn á festi. Ekki mundu
elztu menn svo harðan vetur og neyð á
skepnum". Vegna óþurrka um sumarið
lágu töður og úthey enn úti fram í
Um 878 ár var Reykjavík bónda-
býli. Allan þann tíma hafði flest
verið þar með líkum svip og á öðr-
um sjávarjörðum í landinu. Bænd-
ur stunduðu þar kvikfjárrækt og
smábátaútgerð. Vinnubrögð, verk-
færi og búskaparlag hafði verið með
sama sniði öldum saman.
ir ó hafði Reykjavík smám saman
verið brytjuð niður í margar jarðir. Sag-
an um það er mjög óljós. Þó hyggja
fræðimenn að fyrst hafi gengið undan
jörðinni Nes við Seltjörn, Laugarnes,
Engey og Viðey. En engar sagnir eru um
hitt hvernig byggðist eystri hluti hins
upphaflega Reykjavíkurlands milli Ulf-
arsár og Hraunsholtslækjar. Elztu
árefðanlegar heimildir ujn landamerki
Reykjavíkur eru talin að austanverðu
frá Kirkjusandi í Faxakeldu í Fossvogi,
og að vestan frá Eiðistjörn, sunnan
Lambastaða að Skerjafirði. Þessi landa-
merki héldust um langt skeið. En innan
þessara landamerkja voru þó fleiri jarð-
ir, eins og sjá má í Jarðabók Árna og
Páls 1703. Þar eru taldar jarðirnar
Reykjavík, Sel, Örfirisey, Hlíðarhús,
Arnarhóll og Rauðará. Þar að auki var
Skildinganes, sem upphaflega var reist í
Víkurlandi, en átti nú afskipt land. Höf-
uðbólinu fylgdu þá 8 hjáleigur, Hlíðar-
húsum ein, Arnarhóli ein og Örfirisey
fjórar hiáleigur (Kot, Hólshús og tvær
nafnlausar heima við bæ). Ástæ'ðan
til þess að svo margar hjáleigur voru í
Örfirisey var sú, að þar var verzlunin
og veitti nokkra atvinnu við fiskverkun
og fermingu og affermingu skipa.
Öli þessi byggð var í daglegu tali
nefnd Reykjavík og Reykvíkingar þeir,
sem þar áttu heima. Alls voru þarna
sex sjálfstæðar jarðir og 14 hjóleigur
og þar áttu heima 150 manns. Landskuld
Víkur (Reykjavíkur) var þá 5 hndr. á
landsvísu og skyldi greiðast með 30
vættum af fiski. En Víkurbóndi fékk
svo í sinn hlut landskuld hjáleigubænd-
anna og nam hún samtals 22 vættum
og 6 fjórðungum af fiski, eða 3 hndr.
95 álnum á landsvísu. Auk þessa voru
lagðar ýmsar kvaðir á hjáleigubændur.
Það var nú eigi aðeins að land Reykja-
víkur hefði gengi'ð mjög saman frá því
sem það var upphaflega, heldur hafði og
hag jarðarinnar hnignað að öðru leyti.
Ýmis hlunnindi höfðu gengið svo úr sér,
að þeirra var varla getandi; má þar til
telja æðarvarp, selveiði, skelfisktöku og
laxveiði. Versnandi veðrátta og harð-
indaár mörg í röð höfðu sorfi'ð að
Reykjavíkurbændum eins og öðrum. Ef
sjávarafli brást ekki, gátu þeir þó lifað
sæmilegu lífi, en ekkert mátti út af
bera til þess að sultur yrði í búi.
A rið 1703 var tekið allsherjar
manntal á íslandi og taldist þjóðin þá
rúmlega 50.000 sálir. Fjórum árum
seinna kom stórabóla og á tveimur ár-
um lagði hún rúmlega þriðjung þjóð-
arinnar í gröfina, eða 18 þúsundir
manna. Gísli Þorkelsson annálaritari á
Setbergi við Hafnarfjörð segir a'ð haust-
ið 1707 hafi andazt 221 maður í Sel-
tjarnarnessþingum og er það mannfall
að tiltölu svipað og annars sta'ðar. Þá
voru ekki eftir nema 32—33 þúsundir
manna í öllu landinu.
Nú birtir sagan þá merkilegu stað-
reynd, að íslenzka þjóðin hefir verið
furðu fljót að rétta við aftur eftir hverja
hörmung og mannfall sem yfir hefir
dunið. Og þetta ske'ði nú, því að um
miðja öldina er þjóðin orðin jafn fjöl-
menn og hún hafði verið 1703.
Af öllum þrengingum, sem þjóðin hef-
ir átt við að búa, var sú verst, er
einokunin hafði skapað. Árið 1742 náði
Hörmangarafélagið undir sig allri verzl-
un á íslandi, og hefir það orði'ð illræmd-
ast af öllum þeim, sem ráku einokunar-
verzlunina, og er þá mikið sagt. Skúli
fógeti gaf einokunarverzluninni þennan
vitnisburð:
„Hvorki jarðeldar, snjóar né skriðu-
föll, eigi heldur harðir vetur, rekísinn
frá Grænlandi, eða meðfædd leti, getur
verið meginástæðan fyrir hinni afar
þungbæru, jafnvel óeðlilegu fátækt
manna; ekki heldur óhóf um brennivín,
tóbak eða dýran fatnað. Allt þetta vekur
mikla eftirtekt, af því að fátæktin er
orðin svo óskapleg, a'ð menn geta ekki
veitt sér nauðsynlegustu föt og fæði, og
þá síður veitt sér hófsamlegar skemmt-
anir, þar sem þeir búa við þungbærari
vinnu og erfiðari kjör, en siðmenntir
íbúar nokkurs annars lands í Evrópu nú
á tímum. En hitt er annað atriði, hvort
einokunarverzluninni verði komið í það,
að hún geti nokkurn tíma bætt það, sem
hún hefir eyðilagt".
T elja verður a'ð grundvöllurinn að
höfuðborg íslands hafi verið lagður þeg-
ar Skúli Magnússon fógeti tók að reisa
verksmiðjurnar árið 1752, og konung-
ur gaf verksmiðjunum jörðina Vík. Þá
hvarf hún úr tölu bændabýla á íslandi,
en smáþorp reis þar í staðinn.
Bernskuár höfuðborgarinnar teljast
34, eða frá stofnun verksmiðjanna 1752
fram til ársins 1786, þegar þorpið fékk