Lesbók Morgunblaðsins - 01.10.1967, Blaðsíða 6
af vinum mínum
Jón Pálsson frá Hlið
Um þessar mundir kemur út hjá
Helgafelli bók eftir Magnús Á.
Árnason, sem heitir: Gamanþættir
vinum mínum. Hér birtist einn
þessara þátta, um Jón Pálsson frá
Hlíð.
E inn af þeim mönnum sem ég
spurði Halldór Laxness um, þegar við
hittumst í Kaliforníu, var Jón Pálsson
frá Hlfð. Halldór þekkti Jón úr Unu-
húsi og sagði mér tíðindi af honum á
sinn kiljanska hátt. Jón hefði farið til
Vínarborgar til að læra á saxófón, sem
okkur þótti heldur ógöfugt hljóðfæri,
en Jón Leifs hefði sent hann heim með
diktafón til að taka upp íslenzk þjóð-
lög.
Við Jón kynntumst sumarið sem ég
var hjá Þorvaldi frænda mínum á Eyri,
sem þá bjó ásamt sonum sínum í Núpa-
koti undir Austur-Eyjafjöllum, en frá
Núpakoti er örskammt til Hlíðar. Jón
var þá sautján ára, en ég fimmtán og
urðum við brátt góðir vinir.
Við bröllúðum ýmislegt nns og ung-
linga er siður. Meðal annars fengum
við gamla konu undir Fjöllunum, sem
var óskaplegur einfeldningur, til að
ISegja okkur ævintýri lífs síns, þegar
franska skútan strandaði á Eyjafjalla-
fjörum. Jón hafði víst oft heyrt sög-
una áður, en gamla konan var alltaf fús
til að segja hana aftur.
Stýrimaðurinn hafði gist á bænum
þar sem hún var ung stúlka. Hann var
með logagyllta hnappa og borða um
kaskeitið.
„Mikið lifandis ósköp var hann góður
við mig,“ sag'ði hún. „Hann fór með mér
út í fjós. Og hann lagði mig í básinn
hennar Skjöldu, og svo breiddi hann
klút yfir andlitið á mér og svo gerði
hann mér það. Mikið lifandis ósköp var
hann góður við mig“.
J[ ón var kominn til Reykjavíkur
áður en ég fór vestur um haf 1918 og
^tókum við þegar upp fyrri kynni. Hann
bjó þá í litlu húsi við Laugaveginn þar
sem nú er verzlun Silla og Valda. Á
þeim árum gerði ég andlitsmynd af Jóni
með vatnslitum, en um hana sagði Ásta
systir mín, að andlitið væri eins og
beygluð blikkfata.
Hjá Jóni hitti ég Ingimund Sveinsson,
bró'ður Jóhannesar Kjarvals, og þótti
mér vænt um að fá tækifæri til að
kynnast þeirri yndislegu sál, þó þau
kynni væru ekki mikil. Ingimundur lék
fyrir okkur á fiðluna sína og þar á með-
al sitt glansnúmer, sem hann kallaði
„Brúðkaupsnótt". Leikur hans var ekki
sérstaklega á lögum, þó þau kæmu inn á
milli, heldur líkti hann eftir ýmsum
hljóðum úr ríki náttúrunnar og lífi
mannanna. Þar mátti heyra fuglasöng,
lambajarm, lækjarnið, brim og útsog
sævar. í Brúðkaupsnóttinni mátti heyra
kirkjuklukknahljóm, fætur marsérandi
inn eftir kirkjugólfi, brúðkaupssálm o. s.
frv. En svo endaði það auðvitað í hjóna-
herberginu, með dinglumdangli í potti
og loks með brestum í rúmfjöðrum.
Þa’ð er sagt að Kjarval hafi álitið bróð-
ur sinn séní og er það ekki fjarri sanni.
J ón frá Hlíð var um þessar mund-
ir innheimtumaður hjá dagblaðinu Vísi.
Einhvern tíma var hann að rukka heild-
sala nokkurn, sem hét Jakob Havsteen.
Heildsalinn tók Jóni þannig, að hann
skellti hurðinni á nefið á Jóni. Jón var
skapmaður mikill og þessi framkoma
fékk svo á hann, að hann gat ekki rukk-
að meira þann dag. Hann fór þá heim
til sín og orti níðkvæði um heildsalann,
þar sem hann rakti æviferil hans frá
því hann fæddist í þennan heim og
skildi loks við hann í logandi pyttum
helvítis. Ekki man ég nú nema slitur
úr þessu kvæði, t. d. segir hann um
hjúskap hans:
Til framandi landa þú flæmdist svo út
og flæktist í hjúskaparsnöru ...
Kvæðið endar á þessu mergja'ða er-
indi:
Ég sé hvar þú hrapar í syndanna svelg
og sogast til helvítis niður,
og fjandinn sjálfur flær af þér belg
og fauraðar hausskeljar bryður.
Þegar ég kom heim 1930, eftir tólf
ára útivist, hitti ég Jón bráðlega í Unu-
húsi og enn tókum við upp fyrir kynni.
Jón kom mjög oft í vinnustofu mína
og settist þá ævinlega við píanóið. Oft-
ast lék hann sömu tvö lögin, bæði eftir
Schubert: Moment Musical og Stand-
chen. Því miður fór hann ekki rétt með
Standchen, því hann gat aldrei fengið
það inn í höfúðið hvernig leika ætti
þrjár nótur á móti tveimur. Stundum lék
hann sín eigin lög, og þau höfðu blæ
sannrar tónlistargáfu, en ég er hræddur
um að kunnátta hans í tónfræði hafi ver-
ið það takmörkuð, að hann hafi ekki
getað gengið frá þeim eins og skyldi.
IVJeðan ég hafði vinnustofu í
kjallaranum í Miðstræti 4, átti ég lítinn
kettling, svartflekkóttan að lit, falleg-
an og skemmtilegan, sem ég hafði mik-
ið dálæti á. Ég hef sagt nánar frá honum
í Dýrasögum og fugla, óprentaðri bók.
Ég hafði alltaf leyft kettlingnum að
valsa um nótnabor’ðið á píanóinu með-
an ég vann við það. Hann virtist
skemmta sér konunglega við að hlusta
á tónana sem hann framleiddi með fót-
unum. En nú vildi svo illa til, að Jón
var ekki fyrr setztur við hljóðfærið en
kettlingurinn kom og valsaði eftir nótna-
borðinu. Jóni varð ákaflega gramt í geði
út af þessu og hótaði í hvert sinn að
drepa kettlinginn. Ég hafði vinnustofu
mína alltaf ólæsta, svo kunningjar mín-
ir gætu setzt inn ef þeir vildu. Einn
daginn þegar ég kom heim var kettling-
urinn horfinn, einhver hafði hleypt hon-
um út. Ég leita'ði hans í marga daga,
en fann hann ekki. Ég grunaði Jón um
græsku, en hafði engar sönnur fyrir
því.
Mér þótti leitt að heyra hvernig vinur
minn Þórbergur Þórðarson veittist um
eitt skeið að Jóni kvöld eftir kvöld í
Unuhúsi. Mér fannst lítið leggjast fyrir
kappann, því leikurinn var alltof ójafn.
Jón var hinn mesti meinleysingi, ein-
stæðingur og lánleysingi. Hann hafði
lengi tamið sér einstæðar samlíkingar
í öllum samræðum, samlíkingar sem oft
voru mjög snjallar og frumlegar, en
stundum nokkuð langt séttar. Það get-
ur verið að þetta hafi að lokum fari'ð
í taugarnar á Þórbergi; ég veit það ekki.
E inu sinni mætti ég Jóni ölvuðum
á götu. Hann bað mig að ganga með sér
vestur í Unuhús, hann þyrfti að biðja
Erlend afsökunar. Við stóðum ekki lengi
við, og þegar við fórum fylgdi Erlendur
okkur til dyra og stóð á tröppunum,
Við vorum komnir út á götu, en þá sneri
Jón við, fór til Erlends og tók í hönd
hans og ba'ðst enn einu sinni afsökunar.
Og þetta endurtók Jón að minnsta kosti
tíu sinnum og alltaf tók Erlendur jafn
ljúfmannlega og brosandi á móti honum.
Ég hafði ekki hugmynd um á hverju
Jón var að biðjast afsökunar og ég efast
um að Erlendur hafi vitað það.
J ón var talsvert hreykinn af
drykkjuvísu sem hann hafði ort og lagi
sem hann hafði samið við hana. „Hefði
ég gert hundrað slík“, sagði hann, „—
þá væri ég ánægður“. Þetta hefði átt
að geta or'ðið vinsæll drykkjusöngur,
þegar menn eru komnir á visst stig, því
lag og vísa hæfðu hvort öðru vel og
hvort tveggja mjög auðlært. Vísan er
svona:
Dapurt er að reika um Dónár fögru borg,
drottinn minn, hvað auraleysið veldur
þungri sorg.
Ætti ég nú fimmkall mikil ósköp yrði ég
stór,
eflaust miklu, miklu stærri en Norður-
landa-Þór.
Ég vil heldur drekka, drekka brennivín
en bjór.
Jón hafði ofan af fyrir sér með því að
kenna byrjendum að leika á orgel. En ég
er hræddur um að tekjurnar hafi verið
rýrar og að hann hafi fremur skrimt af
þeim en að hann hefði til hnífs og skeið-
ar, enda voru krepputímar á árunum
eftir 1930 og margir áttu þá í vök að
verjast, ekki sízt þeir sem fengust við
listir og skriftir. Jón var holdgrannur af
næringarskorti og oft kalt á vetrum
vegna klæðleysis. Ég man að föt hans
voru orðin mjög snjáð, olnbogarnir út úr
og skálmarnar neðst í tuslum. Ég átti
þá tvenn föt og önnur þeirra hafði ég
mjög lítið notað vegna þess að mér þótti
þau alltaf of þröng. Jón var ívið minni
maður en ég og talsvert grennri. Ég
vissi að það var þýðingarlaust a'ð bjóða
honum fötin beint, hann var alltaf stolt-
ur til þess. Ég fékk þá Ásmund frá
Skúfsstöðum, sem var góður vinur hans,
í lið með mér. Ásmundur bjó til ein-
hverja sögu á þá leið, að einhver hefði
komið með föt til mín, sem ég gæti ekki
notað, hvort Jón vildi ekki máta þau.
Fötin voru dökkblá og úr all vönduðu
efni. Jón kom og fötin fóru honum
prýðilega. Ég held að hann hafi gengið
í þeim til daúðadags.
Eftir a'ð Jón lauk við þýðingu á skáld-
sögu eftir Maxim Gorki, fór hann að
skrifa skáldsögu sjálfur. Hann las fyrir
mig kafla og kafla úr sögunni, en ekki
var það svo heillegt að ég gæti gert mér
grein fyrir gildi sögunnar. Eg man að
það var sveitalífslýsing svo algjör, að
þar yrði engu hægt við að bæta. Ekki
veit ég hvort hann lauk við söguna, né
hvort athugaðir hafa verið mögúleikar
á því að gefa hana út, ef hún er þess
virði.
IVJeðan vi'ð vorum ungir menn
hafði ég þá trú, að Jón yrði kraftaskáld,
því hann bjó yfir talsverðri orðkynngi
og virtist hafa skapgerð og heift Bólu-
Hjálmars. En sem fullþroska maður
virtist mér hann meinlaus og meyr. Eg
veit ekki hver reynsla hans af lifinu
hefur verið, því við vorum ekki trún-
aðarvinir að því marki. Ef til vill hefur
hann verið viðkvæmur, þó hann kvart-
aði aldrei, og erfiðleikar lífsins gert
hann að aúðnuleysingja. Ekki er hægt
Framhald á bls. 12
6 LESBOK MORGUNBLAÐSINS
1. október 1967