Lesbók Morgunblaðsins - 01.10.1967, Síða 12

□RÐ í BELG
Nokkur orð um málfar
eftir Halldór Stefánsson
Mikil stund er lögð á að kenna óbjag-
a’ð málfar og leiðrétta málspjöll, sem
stöðugt sækja á — samt hafa komizt
inn í málfarið, bæði í ræðu og riti,
ýmis mállýti, sem hvorki kennarar íié
málhreinsunarmenn virðast hafa veitt
athygli, né látið sig máli skipta.
Sem leikmaður í málkunnáttu hyggst
ég hér á eftir að minnast á nokkur mál-
farsspjöll, sem komizt hafa í hefð — að
því er virðist — án þess því hafi verið
veitt athygli. Má þó vera að mér mál-
fróðari menn séu á annarri skoðun.
1. Telpa fyrir stúlka.
Tæpitungunafnið telpa er nú mjög að
útrýma nafninu stúlka. „Þrettán ára
telpa“, „unglingstelpa" og fleiri þesshátt-
ar oröasambönd eru orðin algeng í
blaðamáli.
Orðin strákur og stelpa eru tíðum
höfð um börn á óvita- og ærslaaldri,
meðan þau þekkja lítt að meta annað en
eigin geðþótta, og fremja það sem nefnt
er strákapör og stelpupör. Nöfn þessi
geta fylgt þeim út á götuna, sbr. orðin
götustrákur og götustelpa.
Eftir að þau hafa náð skólaaldri, hef-
ur aukizt vit og skilningur, og eru
komin undir aga bæði heimilis og skóla
á þessi nafngift ekki lengur við. Því
síður þegar þau eru komin á unglings-
aldur.
Tæpitunguorðið telpa er fengi'ð með
því að nema bókstafinn s framan af
nafninu stelpa. Jafn réttmætt væri að
nema s-ið framan af nafninu strákur og
hafa trákur fyrir ritmál um drengi fram
á unglingsár.
ítarlegri greinargerð ætti að vera
óþörf til að gjöra það skiljanlegt að
tæpitungunafnið telpa á engan rétt á
sér í ritmáli.
2. Ofnotkun forsetninga og tenginga.
a) Algengt er, og hefur lengi verið,
að nota að óþörfu forsetninguna í með
tímaákvörðunum. Menn eru sagðir hafa
dvali'ð, eða gegnt störfum í tiltekinn
árafjölda. Dæmi: Hann er bóndi —
prestur — læknir í (tiltekinn árafjölda).
Forsetningunni er ofaukið og málfarinu
til lýta.
b) Þá er og algengt, og hefur lengi
verið, að nota forsetninguna á að óþörfu
í veðurfarslýsingum. Nokkur dæmi orð-
rétt úr nýlega útkominni bók: „Það
var á logn“. „Stormur hefur verið á
seinni hluta dagsins". „Það var á bull-
andi suðvestan úrfelli“. — „Þennan dag
var á hlýr austanvindur.“
c) Algengt er einnig í ræðu og riti
að nota gagntenginguna eða að óþörfu
og til lýta. Um það má vitna bæði til
blaðanna og útvarpsins. Þegar veri'ð er
að segja frá vísitölu framfærslukostn-
aðar frá einum mánuði til annars —
breyttri eða óbreyttri — er frásögnin
á þessa leið: „Vísitalan er óbreytt frá
fyrra mánuði, eða — og svo er nefnt
stigatal fyrra mánaðar.
Hafi vísitalan hækkað er stigamunur-
inn nefndur, og svo er framhaldið eða
— tilgreindum stigamun hærri, en í síð-
asta mánuði.
Tengiorðinu eða er hér ofaukið. í rit-
u'ðu máli nægir komma til aðgreiningar,
en í mæltu máli kommu-þögn.
3. Orð notuð í rangri merkingu
eða rangt raðað.
a) Oft eru notuð orð, sem lýsa kennd-
um (tilfinningum) þar sem betur færi á
að nota orð, sem lýsa áliti eða mati.
Dæmi: „Mér finnst Jökulsá ljótasta áin
á landinu" — „Mér finnst mest gaman
að leikritunum í Útvarpinu" — Hlið-
stæð dæmi eru algeng.
b) Algengt er að notað sé orðið setja
fyrir okðin láta eða leggja — Dæmi:
„Hvar setti ég stafinn minn — vettling-
ana mína, — húfuna mína — hattinn
minn — töskuna mína“, í stað „Hvar
lét ( eða lagði) ég stafinn, vettlingana,
húfuna, hattinn, töskuna“ — þetta eru
áhrif úr dönsku máli. — Hvor satte jeg
min stokk o. s. frv.
c) Altítt er að orðið aðeins sé sett
einu sæti framar í setningu en rétt er,
eða bezt fer á — Dæmi: „í Reykjavík
eru aðeins dagheimili fyrir 300 börn“
í stað: dagheimili fyrir aðeins 300 börn
— Takmörkunin á við tölu barna en
ekki heimila.
Annað dæmi: „Áin var aðeins fær
stærstu bílurn" -— Hér er ekki verið
að segja hvort áin sé fær eða ófær held-
ur hverskonar bilum hún sé fær.
Slík dæmi eru algeng.
4. Óþörf orð til lýta.
a) Ritdómarar margir segja um bæk-
ur, áð þær séu skemmtilegar (eða leið-
inlegar) aflestrar. Þetta er bæði óþarft
órð og orðskrípi. Bækur eru ætlaðar
til lesturs, og eru annaðhvort skemmti-
legar eða leiðinlegar. Það nægir.
b) 1 pólitískum áróðursræðum er orðið
tíðnotað orðasambandið mannsæmandi.
Forskeytið (mann-) er algjörlega óþarft
og til lýta. Hverju á þetta að vera til
mótvægis? Hundsæmandi — e'ða hvað?
c) „Heilbrigt menningarlíf" er eitt
nýjasta málblómið, sem ég hef veitt at-
hygli. — Svo það er þá líka til óheil-
brigt menningarlíf. Þá veit maður það.
d) Algengt er að táknstafirnir pr
(framb. per) séu notaðir með frásögn-
um af verðlagi, algjörlega að óþörfu og
til lýta íslenzku málfæri: Per kíló, per
lítra, per metra, í stað þess að segja:
Kílóið, eða kílógrammið, lítrinn eða lít-
erinn, meterinn — eða þá hvert kíló —
hver lítri — eða hver metri.
II. Um fallbeygingu ættarnafna
og útlendra eiginnafna.
íslenzk tunga hefur fastar og full-
komnar beygingarreglur en þær taka
hvorki til ættarnafna né annarra tungu-
mála. Þáð eru því ótvíræð málglöp, þeg-
ar ættarnöfn og útlend eiginnöfn eru
tekin undir beygingarreglur íslenzkrar
tungu og einber afbökun.
Ættarnöfn eru ekki af íslenzkum upp-
runa en hafa af nokkrum einstaklingum
verið tekin upp að erlendum nafnasið.
Þau eru, sem nafnið bendir til, eins-
konar stuðull eða einkennisnöfn ætt-
stofna, sem ætlað er að fylgi þeim frá
kynslóð til kynslóð óbreytt að formi til
aðgreiningar frá öðrum ættstuðlum. Sá
var einnig tilgangur þeirra Islendinga,
sem tekið hafa upp þennan erlenda
nafnasið.
Ættarnöfnin eru upptekin sem ein-
kennisnöfn sérstaks ættleggs alla
ókomna tíð. Einkanöfnin fallbeygjast, og
þa'ð nægir til að fullnægja beygingar-
reglum íslenzkrar tungu. Sumir þeir
sem tekið hafa sér ættamöfn hafa „séð
við lekanum og sett undir“ og valið
ættarnöfn sín þannig, að þau eru óbeygj-
anleg, t. d. Péturs, (Helgi), Laxness
(Halldór), Thors (Ólafur) — allir eflaust
af ásettu ráði.
Einkum eru það þágufalls- og eignar-
fallssambönd ættarnafna, sem ver’ða
fyrir afbökun fallbeyginganna. Eitt nýj-
asta og augljósasta dæmið um það er
ættarnafnið Gíslason, sem þeir hafa tek-
ið sér synir Þorsteins ritstjóra og skálds
Gíslasonar. Þágufallsmynd ættarnafns-
ins verður þá Gíslasyni og eignarfalls-
myndin Gíslasonar. Þar með eru þeir
bræður gerðir synir afa síns eftir ís-
lenzkum málfarsreglum.
Nokkur íslenzk nafnorð taka ekki fall-
beygingum í eintölu. Má þar til nefna
nöfn tveggja skynfæranna, augans og
eyrans, sömulei'ðis nöfn nokkurra líf-
færa, hjarta, lunga, nýra, eista.
Það brýtur þannig ekki bág við beyg-
ingarreglur íslenzkrar tungu að ættar-
nöfn séu látin óbeygð, auk þess sem
það er í samræmi við tilgang og eðli
ættarnafnanna, sem áður hefur verið
gjörð grein fyrir.
Fallbeyging erlendra eiginnafna.
Sem fyrr er innt að, taka beygingar-
reglur islenzkrar tungu ekki til annarra
tungumála, hvorki orðstofna né eigin-
nafna, nema þau hafi verið stofnfærð
til íslenzks máls. Það er þess vegna af-
bökun ein, þegar verið er að klína ís-
lenzkum eignarfallsbeygingum á erlend
eiginnöfn og fer þeim líka afkáralega, til
dæmis að taka nokkur nöfn, sem oft
koma fram í útvarps- og blaðafréttum
s. s. Genfar, Berlínar, Óslóar, Parísar,
Rómar, Vínar, Pakistans, írans, Japans
o. fl.
Vera má að sum þau mállýti, sem ég
tel hér fram, þyki smávægileg og orka
tvímælis, eða séu orðin gömul og rót-
gróin í málinu og hafi áunnið sér hefð.
Læt ég hvern og einn um mat sitt á því,
þó með þeirri athugasemd að mállýti
geta ekki unnið sér hefðarrétt.
Málkennd og málsmekkur er einkamál
manna. Og um smekk er ekki unnt að
deila.
Framanritaðar athugasemdir um mál-
far legg ég fram til ábendingar og um-
þenkinga.
lan Kirby
Framhald af bls. 7
vant sem vísindariti, — í bók Bels-
heims er t. d. aðeins getið um tvær
tilvitnanir í Jóhannes I, 29 — Sjá,
Guðs lambið o. s. frv. — þar sem ég
hef aftur á móti fundið ekki færri en
þrettán alls.
— Og hvenær er áætlað að verkinu
Ijúki?
— Það þori ég ekki segja. Hefði ég
verið kyrr í Uppsölum, hefði ég trú-
lega lokið því á næstu tveim árum,
en starf mitt hér við háskólann ver'ð-
ur auðvitað að ganga fyrir öðru.
— Og það var enginn uggur í ykk-
ur að flytja til Islands?
— Síður en svo — við höfum
reyndar komið til Islands áður, vor-
um hér í sumarleyfi okkar fyrir tveim
árum. Þá ferðuðumst við talsVert um
landið, fórum norður til Akureyrar og
í Mývatnssveit og austur að Kirkju-
bæjarklaustri. Ég hafði gaman af að
koma hingað og prófa íslenzkukunn-
áttu mína — fram að því hafði ég
aðeins lesið íslenzku, en aldrei haft
aðstöðu til að tala hana — en ein-
hverra hluta vegna héldu allir, að ég
væri Dani og svöruðu mér á dönsku
eða skandinavísku. Þá kynntumst við
mörgu ágætu fólki, sem við hlökk-
um til að hitta á ný — og þótt við
höfum ekki dvalizt hér nú nema stutt,
verð ég a‘ð segja, að við höfum mætt
ákaflega góðri gestrisni af hálfu Is-
lendinga.
Og meðan ég kveð nýju prófessors-
hjónin, kemur upp úr kafinu, að að-
eins eitt atvik hefur valdið leiðind-
um á íslandi, — sonurinn Neil, eða
Njáll eins og hann mundi líklega
heita á íslenzku, var ekki ánægður
með bólusetninguna á Heilsuverndar-
stöðinni. Læknirinn talaði prýðilega
ensku — en samt grét Njáll.
sv.j.
Þegar við • ••
Framhald af bls. 11
festan í bátnum, matvaran, hefði bjarg-
að bátnum frá að hvolfa strax í lend-
ingunni. En að við systurnar skyldum
ekki verða undir járninu þótti næstum
ótrúlegt, þegar það stakkst á endann út
úr bátnum og við sátum á því.
Ekkert varð neinu okkar meint vfð
þetta nema pabba. Hann lá lengi í rúm-
inu, mjög þjáður, komst samt á fætur
aftur, en dó tveimur árum seinna við
óskaplegar þjáningar.
Tungumálin
Framhald af bls. 10
engu móti að tungumál annars stór-
veldis verði fyrir því. Það er ekki fyrir-
sjáanlegt að þessar aðstæður geti breytzt
að neinu ráði, hversu sem draga kynni
úr viðsjám í heiminum.
En nú telur próf. Pei, að meðal gervi-
málanna séu mörg ágætlega hæf. Þau
ættu ekki að vekja jafn óviðrá’ðanlega
andstöðu hjá stórþjóðunum eins og þjóð-
tungur keppinautanna. Það væri því
ekki óhugsandi, að einhvern tíma gæti
náðst samkomulag um það meðal ríkis-
stjórna heims að taka upp eitthvert
gervimál sem alþjóðamál. En ef svo
skyldi fara að slíkt kæmi til álita, þá
væri það ekki einskis vert, að uppi hefðu
verið félög einstaklinga, sem notáð hefðu
mál þessi, þó í smáum stíl væri, í sam-
skiptum við menn af öðrum þjóðum
víðsvegar um heim, svo að nokkuð mætti
af því ráða, hvernig þau hefðu reynzt
og hvers mætti af þeim vænta.
Meiri reynslu mætti fá um þetta, ef
nokkur ríki gerðu sáttmála sín á milli
um að taka upp kennslu í einhverju
gervimáli í skólum sínum, annaðhvort
sem sTtyldunámsgrein eða með valfrelsi
milli þess og annarra mála. Ef mörg
fleiri ríki gerðust síðar aðilar áð slík-
um sáttmála, mætti ef til vill búast við
að að því kæmi, að farið yrði fram á
það á alþjóðavettvangi, að lögleitt yrði
skyldunám í málinu í öllum löndum.
Og slík ráðstöfun ætti ekki að þurfa að
fara í bága við þjó'ðernistilfinningu eða
þjóðarstolt neinna ríkja, hvorki stórra
né smárra.
Þorsteinn Þorsteinsson.
Jón Pálsson
Framlhald á bls. 6
að segja, að hann hafi verið drykkju-
maður, þó hann hafnaði ekki víni, ef
það var á boðstólum.
Ég held að það sem háði honum mest
hafi verið kvenmannsleysi. Hann var
hæverskur og kurteis og bar svo ótak-
markaða lotningu fyrir konunni, að hann
gat aldrei nálgazt kvenmann. Einhvern
tima hafði hann þó komizt í kynni við
þýzka stúlku og hún farið heim me‘ð
honum, en gárungarnir sögðu að hann
hefði aldrei komizt lengra en að orna
henni á fótunum.
Jón var meðalmaður á hæð og grann-
ur. Andlitið var fremur stórskorið og
eftirminnilegt, ennið hátt með kollvik-
um aftur á mitt höfuð, loðnar augabrún-
ir, augun gráblá, gó'ðleg og greindarleg,
og neðrivör eða kjálkar svo framskag-
andi, að það hafði áhrif á málfar hans.
Hár hans gránaði snemma.
Ég málaði mynd af Jóni, sem enn er
til, og gerði af honum gipshöfuð, sem
er nokkuð góð mynd.
Þau urðu endalok Jóns, að lík hans
fannst í fjörunni úti í Örfirisey. Ég var
í Englandi þegar þetta skeði og gat því
ekki fylgzt með atburðum. Jón var sund-
maður góður, iðkaði bæði sund og sjó-
böð. Vinir hans áttu þessvegna erfitt
með að trúa því, að hann- hefði valið
þann dauðdaga, að drekkja sér. Og sum-
ir héldu því blákalt fram, til dæmis
Ásmundur frá Skúfstöðum, að það hefði
ekki verið allt með felldu í sambandi við
andlát hans.
t 12 LESBOK MORGUNBLAÐSINS
1. október 1967