Lesbók Morgunblaðsins - 16.02.1969, Blaðsíða 7

mrssn ntm einmg 4. somnn,
föður minn, í hina votu gröf.
í ferð okkar nú átti ég nætur-
stað á Krossum og hef ekki
síður ástæðu til að þakka við-
tökurnar í það skifti, héldur
en fyrri komur mínar þang-
að til ömmu og frændfólksins
þar, en þær minningar geymst
mér sem ylmur angandi æsku-
stunda.
Gegnt Krossum, neðan við
þjóðveginn og all nær sjónum
er bærinn Hella. Hella er mik-
ið myndarbýli og hefur verið
svo lengi. >ar bjó Kristján E.
Kristjánsson á Krossum, í fjölda
ára, en konur þeirra Snorra
Sigfússonar skólastjóra, Sigur-
björg og Guðrún jóhannesdæt-
ur frá Stærra-Árskógi, voru
systur. Heimilin tvö Hella og
Krossar hafa oft á umliðnum
öldum átt nátengda sögn og
verður nokkuð minnst á það
sfðar.
Við erum nú brátt á sveitar-
enda, því framundan er Há-
mundarstaðaháls, er aðskilur Ár
skógsströnd og Svarfaðardal.
En undir hálsinum austanverð-
um eru Hámundarstaða-bæirn-
ir. Litlu- og Stóru-. Sá síðar
nefndi er ysti bærinn á Ár-
skógsströnd og hin raunveru-
lega landnámsjörð Eyjafjarðar,
Við tjörnina, sem bræðurnir
hafa búið til við bæinn í Litla-
Arskógi.
því, eins og getur í Landnámu,
tóku þeir fyrst land þar fé
lagarnir Hámundur konungs-
son heljarskinn og Helgi hinn
magri tengdafaðir hans, er þeir
komu úr Dumbshafi fyrir norð-
an, á leið sinni til Islands, og
byggðu þar fyrsta býlið við
Eyjafjörð. Mætti því Hámund-
ur Hjörsson heljarskinn teljast
fyrsti landnámsmaður Eyja-
fjarðar öl'lu fremur en Helgi
margri, er átt hafði heima á Há
mundarstöðum og síðar Bíldsá
á annað ár, áður en hann færði
bú sitt í Kristnes, eins og kunn
ugt er af Landnámu. Kristnes
er að vísu ein af merkustu
landnámsjörðum Eyjafjarðar, en
ekki sú upphaflega eða fyrsta.
Það eru Hámundarstaðir, er
borið hefur nafnið æ síðan.
Yfir bæjunum fornu Bratta-
völlum, Litla-Árskógi, Krossum
Hellu og Hámundarstöðum rís
Sólarfjall það, er Helgi magri
kleif vorið eftir fyrstu vetrar-
setu norrænna manna á Ár-
skógsströnd og þá um leið við
Eyjafjörð og leist, við sýn það-
an, sem innsveitrr Eyjafjarðar
mundu öllu snjóléttari og þar
með búsæ'ldarlegri og fýsti að
flytja þangað bú sitt, eins og
kunnugt er af Landnámu. Fjall
þetta, Sólarfjall, er nú almennt
kennt við Krossa og kallað
Krossahjnúkur, en Sólarfjall er
mjög eðlileg nafngift, þar eð
fólkið þarna í útsveit Árskógs-
strandar hefúr í fornöld séð,
og sér enn, hátind þess, Krossa-
hnjúkinn, fyrstan fjallatinda
þaðan séða, roðaðan geiálum rís-
andi sólar og síðast kvaddan
miðnæturkossi hennar á björt-
um sumarkvöldum, enda hæst
gnæfandi fjallatinda, séða frá
áður greindum bæjum.
Á Hámundarstaðahálsi nem-
um við staðar. Framundan birt-
ist sjónum okkar ytri hluti
Svarfaðardals, fegursta dalsins
á íslandi, með kauptúnið Dal-
vík, hina myndarlegu framfara-
miðstöð þeirra Svarfdæla þar
úti við fjarðarkrikann, og enn
utar mesti glæfravegurinn til
þessa á okkar ástkæra landi,
— vegurinn fyrir Ólafsfjarðar-
múla.
Á Dalvík vekur athygli afar
smekkleg, nýbyggð kirkja í
stað hinnar gömlu Upsakirkju.
í þessari athyglisverðu kirkju
Tvö verk þeirra Litla-Arskógs-
bræðra. Að ofan: Skírnarfontur
í Dalvíkurkirkju. Til hægri
„Hugmynd".
er að finna einn hinn hagleg-
ast gerða skurðlistargrip er ég
hef séð hérlendis og skapaður
hefur verið af nútíma eyfirsk-
um huga og höndum. Er það
skírnar-„fontur“ úr tré, skor-
inn og skreyttur fagurlega af
mikilli listrænni hugkvæmni.
Ætti enginn ferðalangur að fara
um Dalvík án þess að skoða
þennan kjörgrip og kirkjuna,
sem varðveitir hann.
Hér að framan hefur öðrum
bæjum Árskógsstrandar frem-
ur verið minnst á Stærri- og
Minni-Árskógsbæina, en nöfn
þeirra eru að sjálfsögðu runn-
in af sömu rót og sjálfrar sveit
arinnar, — en einnig Krossa og
Hámundarstaði. Raunverulegt
stærðarhlutfafl Árskógsbæj-
anna má segja að raskast hafi
nokkuð á undanförnum áratug-
um, eins og víða hefur orðið
annars staðar á landinu, þar
sem forskeyti, svo sem stærri
og minni, hafa minnkað bilið
sín á milli eða jafnvel skift um
gildi.
Við einn þessara bæja,
Krossa, er kennd umtalaðasta
ætt Árskógsstrandar síðustu
aldirnar, — hin alkunna Krossa
ætt, sem raunar væri réttast að
skipta í tvo kafla: Krossaætt
hina eldri, sem rakin er til Þor-
geirs bónda Steinssonar á
Grund í Svarfaðardal og tal-
inn er að verið hafi einn af
sveinum Jóns biskups Arason-
ar, en ýmsir afkomenda hans
bjuggu löngum á Árskógs-
ströndinni, einkum Krossum, en
einnig Hámundarstöðum og
Hel'lu og fl. bæjum. Hétu þeir
þar oftast til skiptis Rögn-
valdur Jónsson, Jón Rögnvalds-
son, eða Jón Jónsson. Voru
ýmsir manna þessara forustu-
menn sveitarinnar eða hrepp-
stjórar. Var amma mín, Sigur-
laug Jóhannsdóttir á Krossum,
Rögnvaldssonar á Sökku í
Svarfaðardal, Jónssonar þar,
afkomandi þessárar eldri
Krossaættar. Krossaætt hina
yngri hafa ýmsir viljað rekja
til Snólaugar Baldvinsdóttur,
prestsdótturinnar annáluðu frá
Upsum og Þorvalds Gunnlaugs-
sonar manns hennar, sem þó
mun afkomandi hinnar eldri
Krossaættar. En þau Snjólaug
og Þorvaldur bjuggu á Kross-
um með anná'laðri rausn fyrir
og eftir miðja s.l. öld. Voru
þau Snjólaug á Krossum, Jónas
Hallgrímsson skáld, Skafti Tkn-
óteus Stefánsson, hinn annál-
aði námsmaður frá Völlum í
Svarfaðardal, og séra Þórar-
inn Kristjánsson á Prests-
bakka og síðast Vatnsfirði, —
langafi núverandi forseta ís-
lands, Kristjáns Eldjárn, —
öll brseðrabörn og feður þeirra
allir prestar.
Til viðbótar því, er Snorri
Sigfússon, hinn ástsæ'li skóla-
maður okkar, segir í nýútkom-
inni bók sinni: „Ferðin frá
Brekku“ vil ég geta þess, að
fyrir og eftir aldamótin 1800
bjuggu á Krossum Jón Jónsson
f. 1745 og kallaður Jón ríki, og
kona hans Guðlaug Vigfúsdótt-
ir frá Stóru Hámundarstöðum
(landnámsjörðinnni). Pétur,
eldri bróðir Jóns, hafði hins-
vegar flust búferlum, úr sam-
býli við bróður sinn á Kross-
um, að Litla-Árskógi ásamt
konu sinni, Guðrúnu Magnús-
Framh. á bls. 14
"iú'KY:'

s' •
IIIIÍIII

- v -,v - i

Tvö verk sem sýna listfengi og hagleik bræðranna í Litla-Árskógi.
A3 ofan: Fánastöng. A3 ne3an: Vegglampi.
16. febrúar 1969
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 7