Lesbók Morgunblaðsins - 16.02.1969, Blaðsíða 8

Bærinn á Svartagili er þögull, þar sem hann klúkir undir fjallinu.
Þegar maöur sér hann, minnir hann á einhverja hetju Hemingways
úr Spánarstyrjöldinni, einna helzt E1 Sordo, sem barðist viö
fascistana á hæðarbrúninni. (Myndir: stgr).
riggja mánaða gamall var
hann boðinn upp og sleginn
lægstbjóðanda „eins og plagaði
að vera“ á þingstað að Ási í
Ásahreppi í Holtum. Oddvit-
inn framkvæmdi athöfnina fyr-
ir kóngsins mekt. Þetta tíðkað-
ist í þá daga, er í hlut áttu
börn fátækra vinnuhjúa. Segja
má, að þrælasala hafi verið við
lýði á íslandi fram undir alda-
mótin síðustu og lénsherra-
skipulag, sem mótaði mannfé-
lagið.
Krúsi á Svartagili, Markús
Jónsson fullu nafni, fæddist í
þennan heim fyrir sjötíu og
átta árum, og hans biðu ofan-
nefnd örlög, af því að hann
átti til fátækra að telja.
Fæddur í Svarta Flóa, að
Lambastöðum, þar sem hann
var aðeins þrjár fyrstu nætur
lífs sins, en fluttur þa'ðan að
Hala í Holtum, unz hann var
boðinn upp með viðeigandi sið-
arreglum og tekinn í fóstur af
Filippusi Jónssyni á Hellnatúni,
þar sem hann átti heima að
mestu leyti rétt fram yfir ferm-
ingu. Forsjáin var honum raun-
ar hliðhoil að því leyti, að fóstri
hans var mætasti maður, sem ól
drenginn upp í anda kristinna
lögmála: réttlætiskennd, örlæti
og fórnfýsi og gaf honum lífs-
veganestið að breyta eins við
aðra menn og maður vill, að
aðrir breyti við sig.
Slitinn úr blóðtengslum með
öllu þræddi Krúsi fyrstu braut
ir lífs síns. Móðir hans hafði
verið vinnukona á Lambastöð-
um, María Ámundadóttir, dótt-
ir Ámunda bónda á Bjólu, af
hinni svokölluðu Sandlækjar-
ætt, en til hennar töldust með-
al annars Ólafur Ámundason,
faktor hjá Bryde, og Brynjólf-
ur skáld og fræðimaður á Minna
Núpi. Er og skyldleiki gegnum
þá ætt með þeim Krúsa og
Ingólfi Jónssyni ráðherra,
Brynjólfur á Minna-Núpi stund
aði fornleifarannsóknir af
hjartans lyst, kannaði fornar
bæjarrústir. Hann uppgötvaði
fyrstur manna minjarnar að
Stöng í Þjórsárdal.
Faðir Krúsa, Jón Jónsson,
var all-lengi vinnumaður hjá
Sigurði Ólafssyni, sýslumanni í
Kaldaðarnesi.
Fóstri Krúsa, Filippus ól upp
áfcta vandalaus börn. Hann var
í hjarta lítillátur og yfirlætis-
laus maður. Ef hann lét eitt-
hvað af hendi rakna, sem oft
kom fyrir, og átti að fara að
þakka honum, var viðkvæði
hans þetta: „Þú þarft ekki að
minnast á þetta við neinn —
það kemur engum við nema
mér. Ég vil ekki hafa það, að þú
orðir þetta“:
Þegar Filippus sálaðist, orkti
Brynjólfur gamli á Minna-Núpi
þetta í minningu hans fyrir
hönd Maríu, móður Krúsa:
En ég skal með gleði geyma
góðverk þitt í minni fest’
veit ég líka að fólkið flest
fögrum dygðum seint mun
gleyma,
sem í hegðun sýndir þú,
sakna ég og margir nú.
Frá uppvextinum minnist
Krúsi þess, að öll blöðin komu
í sveitina. Þau gengu á milli
bæjanna. Hann man eftir frá-
sögnum úr þeim af Búastríð-
inu, sem var stríð réttlætisins.
Fóstri hans sagði alltaf, að Bú-
arnir hlytu að sigra, enda þótt
við ofurefli væri að etja, rétt-
lætið sigraði allfcaf að lokum.
Þetta grópaðist inn í drenginn
og varð að ieiðarljósi í gegnum
hörð ár lífsins.
Og svo var það Alþýðublað-
ið (hið fyrra), sem kom út ár-
in 1905—’OB og ’07. Rödd fólks-
ins, sem krafðist frelsis, jafn-
réttis og bræðralags. Ritstýrt
af Pétri G. Guðmundssyni, sem
var boðberi hugsjóna, er seitl-
uðu inn í fólkið. Sumir hötuðu
Alþýðublaðið. Aðrir elskuðu
það. Fólk fór að hugsa. Á þess-
um árum man Krúsi eftir harða
bala- og eymdarkotum allt í
kring, þar sem bjó fólk, auð-
mýkt og undirokað eins og Suð-
urrí kj anegrar.
U m fermingu er Krúsi allt
í einu kominn að Ásólfsstöðuim.
Það var allfcaf verið „að lána“
hann, sem var ekki að skapi
hans. Upp frá því er hann að
heiman að meira eða minna
leyti. Einn vetur er hann vinnu
kraftur í Nesi við Seltjörn hjá
Sigurði Ólafssyni.
Seytján ára fer hann á skútu.
Svo var mál með vexti, að hann
hafði verið ráðinn fram á ver-
tíð suður á Miðnes. Þegar þang-
að kemur, hafði verið ráðinn
maður í staðinn fyrir hann.
Krúsi brást reiður við og fór
inn í Reykjavík og réð sig á
vetrarvertíðina hjá Eyjólfi Jó-
hannssyni á Melstað á Sel-
tjarnarnesi. Tvö næstu ár er
Krúsi á skútum, á aldrinum
17—19 ára. Hann er eina ver-
tíð í Hnífsdal — haustverfcíð.
Þar fannst honum gott að vera,
„þær vestfirzku örari til ásta
en víða annars staðar og böllin
hressileg“.
Síðan byrjar Jack London —
líferni fyrir alvöru. Ráðinn á
norskt skip, Eduard Grieg,
vöruflutningaskip, sem sigldi til
Spánar og Englands: hann var
á skipinu á þriðja ár. 22ja ára
fer hann í land í Grimsby og
vinnur við sjómannaheimili, þar
sem hann hlýtur nafnbótina
„clerk“, en starfi hans var fólg-
inn í því að ráða menn á skip í
alls konar tilgangi. Þá var sós-
íalismahugsjónin orðið rótföst í
Krúsa og hann las Daily Mirr-
or og kynntist verkföllum af
eigin raun og tók þátt í þeim
af alefli sálarinnar og lærði
bardagaaðferðir í slíkum átök-
um. Hann kaus sér eldlínuna
snemma.
Eitt sinn gerðist hann ásamt
nokkrum félögum sínum verk-
fallsvörður. Þá voru öll skip í
banni. Tóku hann og félagar
hans að sér að stöðva Kínverja
sem voru að fara um borð í
sikip, hentu þeir mörgum Kín-
verjum frá borði eins og fiskum.
Þá var Krúsi handtekinn í
fyrsta skipti af lögreglunni og
stungið inn ásamt félögum sín-
um. Daginn eftir kom maður
frá sjómanna-sambandinu og
borgaði þá út. Krúsi kom hert-
ur út úr viðureigninni, „hvergi
smeykur hjörs í þrá“. Eitthvað
var hann á brezkum togurum
á þessum árum. Það var alltaf
í honum órói og eirðarleysi og
þörf á að breyta til.
Svo brýtur hann blað í líf
sitt. Hann er tuttugu og fjög-
urra ára og ræður sig á pramma,
sanddæluskip, gerist kokkur
fyrir þrjú slík, sem áttu að fara
til Brazilíu. Þetta vowr gamlir
koppar frá Suez-skurðinum.
Förinni var heitið til Rio-
Granda-zul, þar sem unnið var
iað hafnargerð. Hann var þar
þrjá mánuði, en þaðan til Bu-
enos Aires og þaðan upp í
landið og vann við bústörf, unz
hann réð sig ásamt fleiri
Skandínövum, aðallega Norð-
mönnum, á hvalíangara í Suð-
ur-íshafinu. Heimsstyrjöldin
var þá í algleymingi.
T
X uttugu og fimm ara gam-
all og árfð 1916. Krúsi heldur
heim til Íslands og siglir frá
Buenos Aires til Amsterdam
og þaðan gegnum Þýzkaland
til Noregs. Þeir félagar höfðu
matvæli meðferðis, sem þeir
höfðu keypt í Amsterdam. Öm-
urlegt var um að lifcast í Þýzka-
landi, þar sem lestin nam stað-
ar, fólkið sveltandi og það
hrifsaði allt matarkyns út úr
höndunum á félögunum. Frá
Noregi fer hann heim með Flóru
sem var síðasta ferð skipsins
til íslands, en skipinu var
sökkt á leiðinni út. Hann átti
þá svolítinn pening í vasanum
eða nóg til þess að kaupa bát
í félagi við annan og gera hann
út. Hann og Edward Sæmund-
sen kaupmaður á Blönduósi
festu kaup á bát, sem hafði
strandað og orðið fyrir hnjaski
við Kálfshamarsvík á Skaga.
Fóru þeir og sóttu hanin á sfcað
inn og negldu striga fyrir göt-
in og sigldu honum til Akur-
eyrar, þar sem hann var settur
í viðgerð hjá Bjiarna skipasmið.
Þetta var að hausti.
Síðan fóru þeir með bátinn
suður og létu gera betur við
hann hjá Geir Pálssyni trésmið
í Reykjavík. Um vorið er siglt
norður og róið frá Skagaströnd
næstu tvö ár. í ferðinni norður
tók Krúsi með sér tilvonandi
Sá aldraöi, gráskeggjaði kemur fram í dyrnar . . .
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
16. febrúar 1969