Lesbók Morgunblaðsins - 16.02.1969, Blaðsíða 11

flt itl £lat tfttt Cljriftt /ebftl
1855,
fcm *r brl Irtbíc Síor rftcr Gfubaor.
S>mm Oct 2 Uil, f*l||ií ntrb rr.l.il 2)cUlii||
■lliltl frr 71 fl' liílit frr 8 /S, rprralt I Siinuit. T>«*
#*VltnitJl|ti éribrnbil I Jtirhinhjpn, frm lar ^rrl)a»blii|it»<
»r rli|Hti *l «l»» 20 t«l. 91*1.1, «ltf«. filtli f»t 8/*
■|l(llt tll u»irir, frm tjibu 50 (tiímrlinr llln bircbil.
.fliílruharn.
ati'i i iit «tt»iní.ii Cfidc*
ALMANAK
iim nr «t|»tir Krinin fiKÍfftis
1860,
81*iil rr tilnujutr og loTir ■timnraulill,
uiV.»5 ti'lir »r,t,-.í«
nrvljavíkur ■ Í*l«nili
•r
H. C. V. C. HrKJrllrmp,
m itlinlul »1 1*1*9 tflir Olrnil* liawUli
JÚNI SM.'l NltlJtVM.
—a k»ow'V.
i »«• 0|Mr*4*t> WU'iulM I
m* Mr .M. h.b.M.'*, ,(}U «11 »t mI. hiiil
ii. »bm mfm ii.i.u.*. •!>•! •• »miu*.
•r •* V.Ulk
•*ir> l.bac
•«*, •* 14 •<
i* „• 4lúr*.<: ii,w«
I.MÍ. .1 i .»M .„».,.
’KAIIPMANNAIlOFN.
frt*lti i J. II f* •■ k ■ 11»’» frr»l«mi5j».
Km«tx*wnr». Ptenul hj< J. U- Schalit.
Samanburður á danska aímdnakinu og hinu ísienzka fyrir og eftir
stakkun brotsins.
Eftir Þorgerði Sigurgeirsdóttur
valdsens. Ekki hefur mér tek-
izt að fá vitneskju um, hver
teiknaði þessa umgjörð, en
hún kom fyrst á forsíðu danska
almanaksins 1856.
Við stækkun íslandsalmanaks
ins 1861 bættist ýmislegt við
af nýju efni. Má þar nefna
kaflann „Jarðstjörnurnar" (nú
,,Reikistjörnurnar“), töflu um
mismun á miðtíma og sóltíma,
og yfirlit yfir konungsættina
í Danmörku. Síðastnefnda
greinin var felld niður eftir
lýðveldisstofnunina 1944, en sú
ráðstöfun mun þá hafa sætt
nokkurri gagnrýni af Dana
hálfu. Flóðtöflur birtust fyrst
í almanakinu 1904.
Eins og fyrr var getið, sá
Finnur Magnússon fyrst um
þýðingu almanaksins, en síðan
Jón Sigurðsson fram til 1880.
Frá 1880 til 1888 sá Gísli Bryn-
jólfsson um verkið, síðan Niku
lás Runólfsson 1889—1898, og
svo Valtýr Guðmundsson 1899
—1910. Eftir það vantar upp-
lýsingar um árin 1911—1922. En
með útkomu almanaks fyrir
1923 verða tímamót í sögu al-
manaksins, því að þá fær-
ast útgáfa þess og útreikning-
ur inn í landið. Með lögum nr.
25, 27. júní 1921, hafði Háskóla
íslands verið veitt einkaleyfi
til útgáfu almanaka á íslandi.
Hið íslenzka þjóðvinafélag
keypti með samningi þetta
einkaleyfi fyrir árið 1923 og
fékk þá dr. Ólaf Daníelsson og
Þorkel Þorkelsson cand. mag.
til að taka að sér hina fræði-
legu útreikninga. Þess má geta,
að árið 1914 hafði Þjóðvina-
félagið gert tilraun til að fá
almanakið reiknað hér, en þeg-
ar til kom vantaði nauðsynleg
hjálpargögn, svo að ekkert
varð úr framkvæmdinni í það
skiptið.
Þeir, sem annazt hafa út-
reikninga almanaksins frá upp
hafi, eru þessir:
1837—1856: C. F. R. Olufsen
prófessor
1857: dr. P. Pedersen
prófessor
1858—1888: H. C. F. C. Schjell-
erup prófessor
1889—1913: C. F. Pechule
1914—1922: Elis Strömgren
prófessor
1923—1951: Ólafur Daníelsson
dr. phil. og Þor-
kell Þorkelsson
cand. mag.
prófessor og
Trausti Einarsson
prófessor
1956: Bjarni Jónsson
prófessor og
Trausti Einarsson
prófessor
1957 : Trausti Einarsson
prófessor og Guð-
mundur Arnlaugs-
son cand. mag. •
1958—1963: Trausti Einarsson
prófessor og Leif-
ur Asgeirsson
prófessor.
1964 og síðan: Trausti Einars-
son prófessor og
dr. Þorsteinn Sæ-
mundsson.
Frá 1923 og til 1965 hélzt
almanakið óbreytt að útliti og
blaðsíðufjölda (24). Auk fastra
þátta hafa við og við birzt grein
ar um fræðileg og vísindaleg
efni, einkum eftir 1952. Stutt-
ar hafa þessar greinar orðið
að vera, enda lítið rúm af-
lögu. Er óhætt að segja, að
hver síða hafi verið fullskip-
uð og vel það, og mun vand-
fundið tímarit, sem hefur flutt
jafnmikinn fróðleik á jafnfá-
um síðum.
Árið 1966 var almanakið
stækkað að mun, eða upp í 32
síður. Það ár var tölva há-
skólans notuð í fyrsta sinn við
hina stjörnufræðilegu útreikn-
Jón Sigurðsson, fyrsiti formaður
Þ j óð vinaf élagsins.
inga, og var þá unnt að birta
sólargangstöflur fyrir sex staði
á landinu. Einnig var bætt við
tímaeiningar o. fl.
Næsta ár, 1967, var alman-
akið enn aukið að efni og
kafla um hnetti himingeimsins,
stækkað upp í 40 siður. Var
það þá einnig innheft í kápu,
en síðan 1923 hafði aðeins ver-
ið hægt að fá það óinnheft. Af
nýju efni, sem þarna kom til
sögunnar, má nefna kafla
um mælieiningar, eðlisþyngd,
bræðslumark og suðumark.
Árið 1968 var almanakið
enn aukið og nú upp í 44 síð-
ur. Þá bættist m.a. við kafli
um vegalengdir eftir þjóðveg-
um, og kafli um tímaskiptingu
jarðarinnar. Frá árinu 1964
hafa hins vegar ekki birzt í
ritinu uppýlsingar í greinar-
formi.
Verð íslandsalmanaksins var
í fyrstu ákveðið 15 aurar (16
aurar innheft) og var það
sama verð og á danska alman-
akinu, sem var allmiklu stærra.
Fljótlega var verðið þó fært
niður í 10 og 11 aura og hélzt
þannig til 1920. 1921—22 er
verðið 12 aurar, en 1923, þeg-
ar farið er að gefa almanak-
ið út hér heima, hækkar verð-
ið upp í 30 aura. Árið 1944
kostaði það 2 krónur en 1967
25 krónur. Má af þessu nokk-
uð marka gengisfall krónunn-
ar.
Upplag íslandsalmanaksins
hefur alltaf verið stórt miðað
við fólksfjölda, ekki sízt áður
fyrr, þegar minna var um bóka
útgáfu. Upplagið er nú um 10
þúsund eintök, og er það há
tala, þegar þess er gætt, að
lítið sem ekkert hefur verið gert
til þess að auglýsa ritið.
Þjóðvinafélagsalmanakið
Árið 1871 var stofnað félag
sem hlaut nafnið Hið íslenzka
þjóðvinafélag. Stofnendur voru
17 alþingismenn, og var mark-
miðið aðallega stjórnmálalegs
eðlis. Ætlaði félagið að reyna
með sameiginlegum kröftum að
halda uppi landsréttindum og
þjóðréttindum íslendinga, efla
samheldni og stuðla til fram-
fara landsins og þjóðarinnar í
öllum greinum.
Félagið hóf fljótlega að gefa
út bækur, en bókaútgáfa varð
með tímanum aðalverkefni þess.
Fyrsta rit félagsins, Um bráða-
sóttina á fslandi, kom út árið
1873.
Á fundi félagsins í Kaup-
mannahöfn 9. janúar 1874 kom
til umræðu, að félagið gæfi út
almanak, og varð það að ráði.
Undirstaða þess almanaks
skyldi vera íslandsalmanak
það, sem háskólinn í Kaup-
mannahöfn gaf út, en við það
skyldi bætt öðru eins af smá-
ritlingum, sem gætu verið til
gagns og fróðleiks fyrir al-
þýðu manna. Þá var látið skera
í tré stimpil eða_ félagsmerki
fyrir almanakið. í merkinu er
valur, sem er að leggja til flugs,
og á baugi, sem hann situr á,
stendur nafn félagsins ritað.
Tréstimpill þessi hefur varð-
veitzt fram á þennan dag.
Merkið stóð á forsíðu alman-
aksins fram til 1951. Það ár
var tekið upp annað merki á-
þekkt, en einfaldara, og stóð
svo til 1967, en þá var upphaf-
lega merkið tekið upp á nýjan
leik.
Jón Sigurðsson varð fyrsti
formaður Þjóðvinafélagsins og
virðist hann hafa séð að mestu
leyti um almanakið meðan hann
lifði, eða árgangana 1875—1880.
Þó má gera ráð fyrir því, að
hann hafi notið einhverrar
hjálpar síðustu árin, því að þá
var hann orðinn mjög sjúkur.
Almanakið vakti strax mikla
athygli og varð mjög útbreitt.
Fyrsta árið var upplagið 2000
eintök, en var stækkað upp í
2500 eintök strax á næsta ári.
1921 var það komið upp í 8000
Jókst upplagið síðan ár frá ári.
eintök. Nú á síðari árum hefur
almanakið ekki náð slíkri út-
breiðslu, og var eintakafjöld-
inn ekki nema 5000 árið 1967.
í bréfi, sem Jón Sigurðsson
ritaði fulltrúum félagsins 10.
apríl 1874, segir svo: „ ... að
þessu sinni eru almanökin
ekki send til kaupmanna, nema
þeirra, sem eru fulltrúar félags-
ins, til þess að keppa ekki við
háskólann í Kaupmannahöfn
um útsöluna ... “. Það er því
ekki víst nerna hægt hefði verið
að hafa upplagið ennþá stærra
þegar í upphafi.
Meðal stofnenda Þjóðvinafé-
lagsins var Tryggvi Gunnars-
son. Þegar Jón Sigurðsson féll
frá, varð Tryggvi forseti fé-
lagsins og féll þá jafnframt í
hans hlut að sjá um almanak-
ið. f samfelld 3Q ár annaðist
hann ritstjórn almanaksins, og
aftur í 3 ár síðar. Tryggvi
gekkst mikið upp í öllu, sem
hann tók sér fyrir hendur, og
er óhætt að segja, að hann hafi
unnið meira en nokkur annar
maður fyrir Þjóðvinafélagið og
almanak þess. Er það mikið og
óeigingjarnt starf, sem eftir
hann liggur.
Tryggvi hafði vanalega meira
efni til að setja í almanakið
en hægt var að koma í það.
Tók hann þá það ráð, árið 1893,
að stækka almanakið um 1 örk.
Varð hann þá að hækka verð-
ið úr 50 aurum í 65 aura. Af-
leiðingin varð sú, að mun minna
seldist af almanakinu en árin
á undan. Varð því strax næsta
ár að minnka almanakið aftur.
tJt'r ts'rfftrdsvfAttrHUtl<{f
jXtt'Jt ftrHtJlvrk , fttrj.
..«, • v ■

S/\
J/.'l
/> i
Ui
----- -.
£6 ‘Átfkn/t 9,/rrJye/itort)<t.m- Ti/ t,nifUt
7IAÍ4/ &V (^4f*z) « r 5 ffcCéii
I • íeKJUjMfu
jfu
fiir,/ n s’
/rt„i /2 /t* 4t.TnA.tC , jCt .l.
S /tf/rr/f/rr,/*.. fl/i.dj)
jf/ttiS J/u/ttttutt 12 8' ^
f)~/0 Jit/ €tKfc/um*/ut *»-■
C}/{ /I J/ff/ruu 9 K 2 y>'
Íf /Z /?rir,/,rU /Z
/f /3 y/t/v'á £j/'/yÁ- ‘y/iuuj/ J/3
/f/9 •Jr/.k //>
VI
/2r
Áí
'4
í'r
/6
/7
/8
Éjfý/L»ft*«r**
____,______
_ /Mndidr H/o'
_íVM ku.
/9
20
V
2Z
V>
u
IS
26
27
Úr handriti Finns Magnússonar ad’ fyrsta ísiands’almanakim 1837
16. febrúar 1969
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS H