Lesbók Morgunblaðsins - 16.02.1969, Blaðsíða 10

Það er lífsstyrjaldargleði í loftinu þrátt fyrir hörö veður . . .
Blöð úr lífshók Krúsa
þegar kornið og hismið saxað-
ist og feyktist til í sól og
sterkjuhita. Að lifa — það var
að hafa góðan hest undir sér
og sitja hann vel og hafa til
taks undir öðrum fætinum hríð-
skotariffil og að lifa var að
hafa fyrir augunum fjall og
streymandi fljót með tré á
bökkunum og innst inni í daln-
um fjöll í fjarska . . .“
Eitthvað þessu líkt eða lýs-
ingunni á E1 Sordo og lífs-
magni hans er andrúmsloftið í
kringum Krúsa á Svartagili.
Það er lífsstyrjaldargleði í loft-
inu þrátt fyrir hörð veður og
þungbúinn himin og keim af
válegum atburðum, sem kring-
um hann hafa alla tíð gerzt,
t.d. á stríðsárunum, þegar am-
eríska herflugvélin hrapaði og
steyptist næstum ofan á hlöð-
una hans og brann upp og tveir
menn fórust fyrir augunum á
heimafólkinu, og þegar maður
varð bráðdauður á Súlum eða
þegar tveir misindismenn úr
litlu stórborginni Reykjavík
gerðu aðför að Krúsa og
brenndu ofan af honum bæinn
og limlestu hann og brutu og
næstum komu honum fyrir katt-
arnef. Það var frækileg vörn,
karlmennskuraun fyrir Krúsa,
sem þá var kominn töluvert á
sjötugsaldur. Hann sýndi æðru-
leysi.
Þorpararnir komu úr Reykja-
vík í leigubifreið ásamt ein-
hverjum Dana og konukind —
þetta var að haustlagi seinni
hluta dags. Bílstjórinn og Dan-
inn veittu Krúsa enga hjálp,
horfðu bara á aðfarirnar.
Arásarmennirnir komu að
Krúsa sofandi, vöktu hann af
síðdegisblundi, slitu símann úr
sambandi, tóku byssu af vegg
og létu höggin dynja á honum
með henni, af því að þeir fundu
ekki skotin. Sagt er, að þeir
hafi hálfbrotið byssuna á hon-
um í átökum þessum. Krúsi
komst undan, mikið meiddur
og fór heim að Kárastöðum til
hreppstjórans þar, sem fer með
lögregluvald í sveitinni. Lög-
regla úr Reykjavík kom seint
og síðar meir. Þegar Krúsa
varð litið í áttina að Svartagili
frá Kárastöðum, sá hann reyk
stíga til himins og grunaði, hvað
var á seyði. Lögreglan hand-
samaði árásarmennina einhvers
staðar í Þjóðgarðinum. Þegar
kom heim að Svartagili loguðu
húsin og engu varð bjargað.
ÍC rúsi lét ekki hugfállast
sem fyrr. Hann byrjaði strax
að byggja. Hann og heimafólk-
ið höfðust þennan vetur við í
gömlum herbragga, sem hafði
verið þarna frá því setuliðs-
menn dvöldust að Svartagili á
stríðsárunum, og um vorið var
hægt að flytja inn í nýja bæ-
inn. Þetta var erfitt fjárhags-
lega. Talið var, að aðförin að
Krúsa kynni að standa eitthvað
í samband við ímyndað vin-
fengi árásarmanna við kven-
mann. Eitt sinn var Krúsi spurð
ur, hvernig stæði á því, að
menn gætu orðið slík skrímsli,
enda þótt kvenmaður væri í
spilinu. „Æ, þeir fengu svo
slæmt uppeldi þessi grey. Það
var farið svo illa með þessi
skinn, þegar þeir voru börn“.
Og svo eyddi hann talinu.
Eins og fyrr segir átti Jónas
frá Hriflu sinn þátt í því, að
Krúsa tókst að byggja Svarta-
gi'l á sínum tíma. En síðar
breyttist viðhorf Jónasar. Hann
hafði fleiri gæðinga á snærum
sínum, aðstoðar-Þingvallavörð
að nafni x. . . Jónas reyndi að
byggja Krúsa út og kærði hann
fyrir sýslumanni Árnesinga og
Þingvallanefnd á þeim forsend-
um, að ákærði hefði brotíð
landslög. Krúsi hafði orðið
uppvís að því að brjóta eitt
ákvæði í lögum um Þingvelli,
sem fjallar um það, að eigi megi
gera neitt jarðrask á Þingvöll-
um nema bera undir Þingvalla-
nefnd: Krúsi hafði sléttað tún-
ið á Svartagi'li. Það var hans
stóra synd. Og ekki tókst að
hrekja Krúsa á brott. Hann sat
sem fastast. Og Jónas lét að-
stoðarþjóðgarðsverðinum í té
ábúð annars staðar. Krúsi
lifði af þessa hríð að honum.
Málið var í höndum sýslumanns
ins á Selfossi, Páls Hallgríms-
sonar, sem þá var ungur að ár-
um. Sýsli sýndi litla tilburði í
þá átt að sauma a@ Krúsa. Mál-
ið fjaraði út. Krúsi hefur löng-
um þótt stríðinn við yfirvöld,
t.d. á bruggárunum, og haft
ýmsar bekingar í frammi við
þau, sem svalað hafa bæði
kímnikennd hans og verið eins
konar útrás á ofnæmi hans fyr-
ir valdboði, en þetta ofnæmi
hans á sér sína sögu.
Hann segir sjálfur þá sögu
frá æskuárum sínum, er gerðist
austanfjálls, sem sýnir viðhorf
til embættisstéttarinnar. Þá kom
maður í sveitina að norðan, sá
hét Hafliði, kolgeggjaður, og
kom hann gangandi suður
hreppa. Þetta var um haust
nokkru fyrir réttir, og ílentist
hann þarna eitthvað fram á
haustið. Þaðan fór Hafliði þessi
austur á land og lét í veðri
vaka, að hann mundi fara fjalla
baksleið og halda austur á Síðu.
Hann óð Þjórsá eins og ekkert
væri, en hvar vissi enginn.
Magnús Torfason var þá sýslu-
maður í Árbæ í Holtum. Hann
fréttir þetta og bítur sig í það,
að þetta sé stórháskalegur
glæpamaður, sem sé að strjúka
og að hann geti lent illa í því
sem embættismaður, ef hann
láti kauða renna sér úr greip-
um. Magnús lætur safna mönn-
um og senda eftir Hafliða, og
þeir ná honum fyrir ofan Leiru
bakka í Landssveit og flytja
hann niður að Austvaðsholti í
Holtum til hreppstjóra. Þar er
hann settur í gæzlu. Þetta var
á sunnudegi. Á mánudegi átti
Krúsi að fara að smala í Hellna
túni. Þá sér hann og skilur
ekkert í nautkálf með helvíti
mikið reiptagl dragandi á eftir
sér. Þetta fór að minna á Þor-
geirsbola. Krúsi harkaði af sér
og stökk á nautið og hélt því
föstu. Enginn vissi neitt, enginn
skildi neitt, hvaðan á hann stóð
veðrið, en svo smátt og smátt
fréttist, að bóndi að austan
hefði farið út í Flóa að sækja
þangað nautkálf frá Langstöð-
Framh. á bls. 12
ÍSLANDSALMANAKIÐ
fslandsalmanakið, sem oftast
er kallað „litla almanakið" eða
„háskólaalmanakið", kemur út
í 133. sinn á þessu ári. Er það
því elzta rit, sem út er gefið
hér á landi, að Skírni einum
frátöldum, en hann hefur tíu
ár umfram. Útgáfa íslandsal.
manaksins hefur lengi verið
svo nátengd útgáfu Almanaks
Þjóðvinafélagsins, að ekki er
óalgengt, að þessum ritum sé
ruglað saman. Ætlun mín með
þessum línum er að gera grein
fyrir helztu atriðum úr sögu
beggja ritanna, og mun ég þá
fyrst ræða um það sem eldra
er, íslandsalmanakið.
íslandsalmanakið, þótt gam-
alt sé, var ekki fyrsta tilraun
til almanaksútgáfu á íslandi.
íslendingar virðast snemma
hafa fengið áhuga á útágfu al-
manaka. Elzta íslenzka alman-
akið, sem vitað er um með
vissu, mun vera almanak Arn-
gríms Jónssonar, sem prentað
var á Hólum 1597. Er eintak
af því almanaki varðveitt í
Landsbókasafninu. Þegar fram
liðu stundir, munu dönsk al-
manök hafa verið notuð hér
töluvert, en að sjálfsögðu hafa
þau ekki komið að fullum n^t-
um. Ýmsir framtakssamir ís-
lendingar urðu því til þess að
ráðast í almanaksútgáfu um
lengri eða skemmri tíma. I Cor-
nell safninu í Bandaríkjunum
er til dæmis varðveitt hand-
rit af almanaki frá 1800 til
1836, þó ekki samfellt. Hefur
það almanak að mestu verið
reiknað fyrir Eyjafjörð, en
hluti af því er afrit af danska
almanakinu.
Almanaksútgáfa þessi hefur
ekki farið fram hjá ráðamönn-
um í Kaupmannahöfn. Hafnarhá-
skóli hafði einkarétt á útgáfu
almanaka á íslandi, og hefur
mönnum þar vafalaust ekki lík-
að, að aðrir væru að fara inn
á þeirra verksvið. Þann 3. feb-
rúar 1836 er gefin út konung-
leg tilskipun, þar sem við eru
lagðar miklar sektir „ef nokk-
ur yfirtreður það Kaupmanna-
hafnar háskóla veitta einka-
leyfi til almanaksins útgefning-
ar, hvort heldur það er með í
ísland að innfæra eður þar að
selja framandi almanök, eður
með að prenta nokkurt alman-
ak án háskólans leyfis . . . “
eins og komizt var að orði.
Nokkrum dögum síðar, hinn
13. febrúar 1836, er svo gefin
út tilskipun um útgáfu á al-
manaki árlega á íslenzkri
tungu. Var þetta gert vegna
tilmæla, sem fram komu í bréfi
frá rektor og prófessorum há-
skólans í Kaupmannahöfn, en
bréfið var dagsett 5. febrúar.
Ákveðið var, að þetta alman-
ak skyldi vera 1 örk að stærð,
og hafði háskólinn einkaleyfi á
útgfáunni. Samning almanaks-
ins var falin C. F. Olufsen
prófessor, en Finnur Magnús-
son var fenginn til að þýða
almanakið á íslenzku og lag-
færa eftir íslenzkum háttum.
Var þeim hvorum um sig greitt
hundrað ríkisdala fyrir verkið.
Fyrsta almanakið, sem út
kom samkvæmt hinni nýju til-
skipun, var almanak fyrir ár-
ið 1837. Þetta íslandsalmanak
hefur síðan komið út reglulega
á hverju ári.
Fyrstu árgangar fslandsal-
manaksins, 1837—1860, voru í
mjög litlu broti, og hafa þeir
gengið undir nafninu „kubb-
arnir“. Þessir árgangar eru
svo til ófáanlegir. íslandsal-
manakið var mjög sniðið eftir
danska almanakinu, bæði að út
liti og efni. Danska almanakið
hafði komið út óslitið frá 1584,
og hafði upphaflega verið þýtt
úr þýzku almanaki. Er ekki ó-
trúlegt, að þaðan komi flest
dýrlinganöfnin, sem enn í dag
fylla síður almanaksins. Að
minnsta kosti eru flestir þess-
ir dýrlingar óþekktir hér á
landi fyrr og síðar.
Finnur Magnússon, sem í
fyrstu sá um þýðingu alman-
aksins, lét setja inn ýmsar mess
ur, sem hér var haldið sérstak-
lega upp á, og enn fremur gamla
misseristalið.
Almanakið vakti mikla at-
hygli heima á fslandi, og urðu
margir til a'ð skrifa Finni Magn
ússyni um útgáfuna. í bréfi,
sem Björn Gunnlaugsson skrif-
ar frá Bessastöðum 8. septem-
ber 1836, segir m.a.: „Ég hef
ekki orðið var við eða komið
auga á nein lýti eða yfirsjón
á því, en mér þykir það fróð-
legt, sniðugt og consekvent í
sínu formi og innihaldi."
Þess má geta, að í almanak-
inu lét Finnur breyta til um
fyrsta vetrardag, sem lengi
hafði verið talinn bera upp á
föstudag, en samkvæmt áreið-
anlegri heimildum skyldi
•«ra á laugardegi. Olli sú ráð-
stöfun nokkrum deilum. Fyrir
utan dagatalið var í almanak-
inu reiknaður tími sólarupp-
komu og sólarlags í Reykja-
vík á vikufresti. Þá var líka
sagt til um kvartilaskipti
tunglsins.
Árið 1849 tók Jón Sigurðs-
son við þýðingu almanaksins af
Finni Magnússyni. Fram til þess
tíma hafði almanakið verið
prentað með gotnesku letri, en
Jón lét taka upp latneskt let-
ur og færði auk þess ýmislegt
til betra máls. Þá var tekinn
upp kafli, sem hét „Yfirlit yfir
sólkerfið", og stóð hann í al-
manakinu fram til 1912.
Árið 1861 verður veruleg
breyting á útliti almanaksins.
Er þá brotið stækkað og síð-
unum fjölgað í 24. Stækkun al-
manaksins var sýnilega gerð
með hliðsjón af danska alman-
akinu, en brot þess hafði verið
stækkað árið 1856. Um leið var
tekin upp umgjörð sú, sem enn
prýðir forsíðu almanaksins,
bæði þess íslenzka og danska.
Er hún mynduð úr stjörnu-
merkjum dýrahringsins ásamt
árstíðamyndum Bertels Thor-
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
16. febrúar 1969