Lesbók Morgunblaðsins - 01.02.1970, Qupperneq 8
Ein öldruð
kona
og kapall...
Ferðaþættir úr Öræfasveit
Eftir Gísla Sigurðsson
1
Undir þeim jökli, aem hæst
gnæfir á íslandi öllu, kúra bæ-
irnir í einfaldri röð; þeir eru
átta talsins. Þó eru austan frá
Kvískerjum og vestur að
Skaftafelli hvorki meira né
minna en 50 km. Hvergi ann-
ars sbaðar á landinu er um aðr-
ar eins vegalengdir að fara
innansveitar. Ekki eir þó svo að
skilja að átta bændur skipti
þessu flæmi á milli sín. Á flest-
um bæjunum er margbýlt og
bæirnir standa þétt saman á
gróðursvæðum, sem hamfarir
náttúrunnar náðu ekki að
eyða. Alls staðar er jökullinn
að baki eða snarbrattar og lítt
grónar undirhlíðar hans. Fram-
undan: Flatlendi og sandar,
þar sem ár flæmast um, óstöð-
ugar í farvegum sínum, en
fjær: brimgarðurinn við
sbröndina. Og síðan hafið. En
austan við sveitina og vestan
eru þær landsfrægu torfærur,
sem fyrrum voru nefndar
Lómagnúpssandur og Breiðárs-
sandur ásamt þeim jökulfljót-
um, sem þar vetrða.
En hvers vegna þessi kald-
ranalega nafngift: öræfi.
Táknar það ekki vemjulega
óbyggð og auðn? Að vísu, en
Öræfasveit hefu,r heldur ekki
frá upphafi íslandsbyggðar
borið þetta nafn. Það mun
fyrst koma fyirir árið 1412,
eða réttum fimmtíu árum eftir
að þar urðu slíkar náttúru-
hamfarir að aleyddi byggðina.
Það var árið 1362. Þá stóð
fólki í þessum hlu'ta landsins
sízt af öllu ógn af Öræfajökli,
sem í þá daga nefndist Knappa
fellsjökull. Þar höfðu ekki sézt
eldar uppi, enda höfðu eld-
stöðvar Knappafellsjökuls leg-
ið í dvala öldum saman, þegar
þær vöknuðu skyndilega til
lífsins vorið 1362. Telja jarð-
frœðingar, að gos af því tagi
'geti orðið með miklum ódæm-
um, og eru þær hliðstæður
nefndar við þetta gos, er
Hekla kaffærði byggð Þjórsár-
dals með vikri árið 1104, og
gosið mikla í Vesúvíusi árið
79, sem gróf bæinn Pompeji
svo í ösku, að öldum saman
vissu menn ekki hvar hann
hafði staðið. En víkjum ögn að
jarðeldum Knappafellsjökuls
vorið 1362.
2
Á örfáum klukkutímum
breyttist sú blómlega byggð,
sem ýmist var nefnd Hértað,
Litla Hérað, eða Hérað milli
sanda í ömurlega eyðimörk
rjúkandi vikurs. Öskustrókur-
inn úr gíg Knappaflellsjökuls
var með þvílíkum ódæmum, að
askam dreifðist um þriðjung
landsins. En ógrynni vikurs og
ösku hefur þó íenit á haf út,
enda segir í samtíma heimild-
um að vikurinn sást reka
hrönnum fyrir Vestfjörðum,
svo naumast komust þar skip
áfram. Sigurður Þórarinsson
jarðfræðingur hefur áætlað, að
samanlagt hafi aska fallið á
svæði, sem væri nálægt þre-
falt stærra en allt ísland, og
samanlagt hafi þetta öskumagn
numið 10 rúmkílómetrum. í síð-
asta Heklugosi leizt mönnum
ekki á blikuna þegar vikur-
inn huldi túnin í Fljótshlíð-
inni, en til samanburðar má
geta þess að öskumagnið 1362
hefur líklega verið 50 sinnum
meira en frá Heklugosinu 1947.
Heimildir um hin válegu
eldsumbrot og eyðingu héraðs-
ins eru að vísu hvorki margar
né fjölskrúðugar, en gefa þó í
vissum atriðum glöggar hug-
myndir. Skálholtsannáll segir
að sandurinn hafi tekið í miðj-
an legg á sléttu, en rekið sam-
an í skafla, svo að varla sá
húsin. Þar er einnig sagt, að
auk Litla Héraðs, hafi eyðzt
mikið af Homafirði og Lóns-
hverfi. í Gottskálksannál seg-
ir svo: „í Austfjörðum sprakk
í sundur Knappafellsjökull og
hljóp ofan á Lómagrtúpssand,
svo að af tók vegu alla. Á sú í
Austfjörðum, cr Úlfarsá heitir,
hljóp á stað þann er heitir að
Rauðalæk, og braut niður all-
an staðinn, svo að ekki
hús stóð eftir nema kirkjan."
f Oddaverjaannál, sem að vísu
er tekinn saman mun síðar,
stenduir þetta um eyðingu Hér-
aðs. „Lifði engin kvik kind
eftir utan ein öldruð kona og
kapall.“
3
Munnimæli síðari alda
hermdu, að gífurleg vatnsflóð
af völdum igossins hefðu lagt
byggðina í eyði. í seinni tíð
hefur þeinri kenningu verið
hafnað; vikurregnið hefur tví-
mælalaust átt drýgri þátt í eyð-
ingu byggðarinnar. Þó mun gíf
urlegt, jökulhlaup hafa beljað
fram, sín hvorum megin við
kirkjustaðinn Sandfell, og af
völdum þess hafa eyðzt all-
margir bæir, sem stóðu frammi
á sléttlendinu. Auk þeirra átta
bæja, sem enn eru í byggð,
kunna menn nöfn á 19 eyði-
jörðum. Frægust þeinra og mest
var kirkjustaðurinn Bauðilæk-
ur, ekki alllangt frá Svína-
felli. í máldaga frá ofanverðri
12. öld, er kveðið á um eignir
og hlunnindi kirkjunnar á
Rauðalæk, og sézt að þar
hefur verið auðug kirkja. Ef
hægt e.r að dæma eftiir kirkj-
um og bænahúsum, hefur guðs-
ótti og góðir siðir verið kenni-
mark í Héraði milli sanda. Auk
kirkjunnar á Rauðalæk hafa
verið þrjár alkirkjur, með
prestskyldu, tvær hálfkirkjur
og ellefu bænahús. Er það
hald manna, að bæir í Litla
Hóraði hafi verið þrjátíu, eða
jafnvel fjörutíu talsins.
Menn hafa löngum velt fyr-
ir sér þeirri spurningu, hver
hafi orðið örlög fólksins, þess
er byggði héraðið undir hlíð-
um öræfajökuls. Ef að líkum
lætur hefur jarðskjálfti fylgt
hinni fyrstu eldsuppkomu og
trúlega hafa hús hrunið. En
samkvæmt femginni reynslu
má ætla, að það hafi ekki orð-
ið mörgum að fjörtjóni. En vel
má ímynda sér þetta nauð-
stadda fólk ó flótta austur með
fjöllunum. Það veður öskuna í
mjóalegg. í myrkrinu heyrir
það ofstopafullan hávaða af
jöklinum. Trúlega eiru aðeins
brýnustu nauðsynjar með í för
inini en öskuirykið svo þétt að
sumum liggur við köfnun, og
auk þess regn vikurhmullunga.
Af þessum flótta feir litlum sög-
um og kannski e,r ómengað
sannleikskom í hinni sam-
þjöppuðu setningu Oddaverja-
annáls: „Lifði engin kvik kind
eftir utan ein öldruð kona og
kapall.“
4
Það var á síðasta sumri; sól-
in skein glatt, aldnei þessu
vant. Skúmurinn veitti bílnum
eftirför um sandana vestuir af
Kvískerjum. Þar voru nokkr-
ir lækir óbrúaðir. En síðan
hrikaleg jöklasýn, þar sem
Kvíárjökull steypist niður úr
skarðinu milli Vatnsfjalls og
Staðarfjalls. Á Herforingja-
ráðskortinu nær Kvíárjökull
langleiðina fram í sjó. Nú
breiðir hann ekki úr sér að
ráði niðri á sléttlendinu.
Hér uppi af Kvíárjökli er
gígurinn sá hinn mikli oglengi
vel var það skoðun manna, að
gífurlegt jökulhlaup hafi kom-
ið undar Kvíárjökli við elds-
umbrotin. Samt segir Gott-
skálksannáll skýrum stöfum,
að hlaupið hafi lent ofan á
Lómagnúpssand. Hvað sem því
líður, taka fáir íslenzkir skrið-
jöklar Kvíárjökli fram um
fegurð. Nokkur risastór björg
standa uppúr jökulruðningun-
um víða, og gætu hafa borizt
fram í tröllauknu jökulhlaupi
eða þá að jökullinn hefur
mjakað þeim áleiðis.
Síðan sandar og aurar með
einstaka ársprænum og að
baki dimmbláar undirhlíðar
öræfajökuls og stundum grill-
ir í Knappana, hnjúka þá er
jökullinm dró áður nafn sitt af.
En vestan við sandinn: bæjar-
hverfið Hnappavellir, sem ég
rangnlefndi Knappavelli í síð-
ustu grein, og vonandi halda
menn ekki að ég sé Norðlend-
ingur vegna þess arna. Ástæð-
an var einungis sú, að á Hier-
foringjaráðskortinu stendur
Knappavellir, og nafngiftim er
augljós, þegar Knappajrniir í
jöklinum fyrir ofan eru hafð-
ir í huga. En öiræfingar hafa
með tímanum gert úr þessu
Hnappavelli og þá er að halda
sig við það.
Heldur er graslendið af
skorinum skammti á Hnappa-
völlum. Blágrá sandalda með
stöllum ofan við bæina; þeir
eru nú fjórir talsins. Þar eru
bæði ný íbúðarhús og gömul
hús í burstastíl; þeim bregð-
uir víða fyriir í Öræfasveit. En
nú eru þau að syngja sitt síð-
asta, sýnist méa- og eftir nokk-
ur ár standa tóftirnar einair
eftir. Það er óraunhæft og
rómantísk óskhyggja að ætlast
til að Öræfingar haldi þessum
gömlu bæjarhúsum við. Varla
ætlast neinn til þess. En það
er í þeim eftirsjá; þau standa
fallega í bneiðum röðum und-
ir bnöttum fjöllum. Auk þeiinra
má víða sjá í Öiræfunum smá-
kofa út um hvippinn og hvapp-
inn, sem mér þykitr nú rauin-
ar ólíkiegt að séu í notkun
öllu lengur. Kofar af þes3U
tagi voru í mínu ungdæmi
stundum nefndir hirútakofarog
stundum voru þar hænsni, en
hitt var líka til á bæjum, að
fjárhúsum væri dreift út um
allar trissur á þennan hátt, og
gerði það gegninigar óhemju
tímafrekair og ertfiðar.
Aðaltún Hnappvellinga er
iraunar á graslendi nokkru
framar, og þegar áfram er
haldið eftir veginum, verðuir
landsskapurinn ívið grösugri
og hlýlegri. En skammt vest-
ar, þegar komið er að Fagur-
hólsmýri, er berangurslegt um
að litast, grýtt holt og sýnist
þar lítt til ræktunar fallið.
5
Sjoppumenninigin hefur ný-
lega haldið innreið sína á stað-
inn, og það er sjálfsagður hlut-
ur að nema staðar og líta inn í
útibú kaupfélagsins í Höfn, þó
ekki væri til annars en að sjá
hvort Oddur útibússtjóri á
þjóðarréttinn ómissandi: Kók
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
1. feibrúair 1970