Lesbók Morgunblaðsins - 17.05.1970, Blaðsíða 1

Matthías Johannessen:
Hannes Hafstein, ráSherra.
I)r, Valtýr Guömundsson
Klofningur
Si álf stæðisf lokksins
Sj álfstæðisbarátta íslenzku þjóðar-
innar fyrri hluta þessarar aldar hefur
að vonum dregið að sér athygli þeirra
sem nú lifa, enda má margt af henni
læra, ef hún er litin réttum augum.
Ýmislegt hefur verið um hana ritað á
seinustu árum og kennir þar margra
grasa. Að vonum er lagt misjafnt mat á
menn og atburðarás og hver lítur á mál-
in frá sínum sjónarhóli. En þá er auð-
vitað ekki sama, af hvaða sjónarhóli
horft er.
Auðvitað getur það verið skemmtileg
sagnfræði að gefa sér forsendur, leiða
síðan atburðarásina inn í þær og velja
og hafna heimildum samkvæmt for-
skriftinni. Slík sagnfræði skapar oft
hetjur, sem gnæfa yfir alla aðra, eða
þá ómerkinga, sem hverfa inn í skugg-
ann af sjálfum ,sér. Síðan er skilið við
þetta fólk eins og í leikriti, sem endar
auðvitað á þann veg einan, sem höf-
undurinn ákveður.
En þó að sagnfræði og leikritun
eigi vafalaust ýmislegt sameiginlegt, er
vafasamt að rugla algjörlega saman
skáldskap og sagnfræði. Engum kemur
til hugar að nota leikrit Shakespeares
fyrir sögulegar heimildir, þó að þau
séu auðvitað merkari lýsing á fólki og
atburðum en þær heimildir sem til eru
réttastar.
★ ★
Þegar litið er á liðna atburði í þjóð-
arsögunni er annars vegar hægt að
skoða þá með okkar augum, sem nú
lifum, eða láta heimildir fyrri tíma sem
mest tala sínu máli. Á þann hátt getum
við komizt næst því að sjá atburðina
með augum þeirra, sem lifðu þá og tóku
þátt í þeim. Sú leið verður að mestu
farin í því yfirliti sem hér fer á eftir
og fjallar um sjálfstæðisbaráttuna og
nokkra helztu örlagaatburði í sögu
Sjálfstæðisflokksins gamla, en í hon-
um voru saman komndr, eins og kunn-
ugt er, flestir þeir sem ítrustu kröfur
gerðu á hendur Dönum. Ástæðan til þess
að rétt þykir að rifja atburðina upp
á fyrr nefndan hátt, er sú, að ýmislegt
hefur verið um þá skrifað frá öðrum
sjónarhóli og því ekki fráleitt að leyfa
liðnum tíma að taka sj álfum til máls.
Yíirlit þetta er byggt á ýmsum gögn-
um úr sögu Sjálfstæðisflokksins gamla
og þeirra sem að honum stóðu, og hafa
sumar þessar heimildir ekki verið á
allra vitorði. Þær geta því varpað
nýju ljósi á nokkur atriði þessarar
sögu og ætti fróðleikurinn, sem í þeim
felst, að réttlæta samantekt þessa.
Heimildirnar, sem um ræðir, eru áður
óbirtar fundagerðarbækur Sjálfstæðis-
flokksins gamla og Þjóðræðisflokksins
frá örlagastundum eins og við upphaf
samningagerðar um Sambandslagasamn
inginn 1908, ákvörðun nokkurra sjálf-
gamla 1915,
undanfari
og afleiðing
stæðismanna að eiga aðild að Sam-
bandsflokknum ásamt dr. Valtý Guð-
nuunidssyni og Haraniesi Hafistein, eða þá
þegar sjálfstæðismenn klofna 1915 við
átökin milli Sigurðar Eggerz og stuðn-
ingsmanna hans, þversum-manna, og Ein-
ars Arnórssonar og samherja hans, lang-
sum-manna, en auk þess er stuðzt við
fundagerð Sjálfstæðisflokksins þegar
átökin verða milli Bjöms Kristj ánsson-
ar og Sigurðar Eggerz við myndun
fyrstu samsteypustjómar á íslandi und
ir forystu Jóns Magnússonar, um ára-
mótin 1916—’17. Þá er í fyrsta sinn
vitnað í bréf dr. Valtýs Guðmundsson-
ar og Jóhannesar Jóhannessonar, bæj-
arfógeta, um stjómmál þessara ára, en
bréfaskipti þeirra hafa ekki áður ver-
ið tiltæk til birtingar á opinberum
vettvangi. Auk þess hef ég haft að-
gang að broti úr ævisögu Björns Krist-
jánssonar, en þar má á nokkrum stöð-
um sjá inn í hugskot hans og samherja
hans.
Allar þessar heimildir, sem hér verð-
ur einkum stuðzt við og áður hafa að
mestu verið ókunnar, ættu að gera
fræðimönnum auðveldara að meta og
leggja dóm á þá atburði, sem þær
fjalla um.
★ ★
Það gefur auiga leið, að elkkii voru allir
íslendingar á eitt sáittir, hvaða leiðfara
ætti í sjálfstæðiismá'linu. Jafn-
veil þeir, sem töldu á stund-
um örvæntingar nauðsynlegt að krefj-
ast algers skilnaðar við Dani í því
skyni að fá öðrum kröfum fremur fram-
gengt með þeim hætti, gerðu ekki svo
ákveðnar sjálfstæðiskröfur, þegar þeir
sjálfir höfðu tögl og hagldir. En aukið
sjálfstæði var mönnum leiðarljós, þó að
ekki væru allir á eitt sáttir um, hvort
taka ætti því sem fengist hverju sinni,
eins og í samningunum um uppkastið.
En eitt er það atriði, sem ávallt fylg-
ir deilum þessara éira, þ.e. ríkisráðs-
fleygurinh, sem settur var inn í stjórn-
arskrána, þegar Hannes Hafstein varð
ráðherra 1904. Samkvæmt honum sam-
þykkja íslendingar að íslenzk sérmál
skuli borin upp fyrir konungi í ríkis-
ráði Dana, jafnframt því serai þeir fá ráð-
herra intn i landið. I gleðjvímiutnni út af
þeim áfanga, sem náðist 1903 og ’04, sam
þykktu íslendingar þetta atriði, þó að
Mótmælafundur á Austurvelli, júlí 1905.
é