Lesbók Morgunblaðsins - 17.05.1970, Qupperneq 3

svo teiim aifibur mie6 tanoi, (.hiúin látdin
fiama til ísafjarðiar mioð hiamn), en kieirruur
hingað aftur með janúarferðinni og
mun svo taka við 1. febr. Hann fékk
heimild stjómarinnar til að ráða sér
embættismenn og yfir höfuð gera það
sem þyrfti til að koma hinni nýju
skipun á.
Þannig endaði þá sá kappleikur, eins
og reyndar mátti við búast, eftir því
sem í garðinn var búið, og er ég nú
feginn að resultat (niðurstaða) loks er
fengin, og ég og aðrir úr öllum spenn-
ingi, sem var orðinn óbærilega mikill
og tók ekki lítið upp á mig og fleiri.
Það sem gerði mér verst, var, að búið
var að telja okkur Bj. (Birni Jónssyni)
fulla trú um að það væri alveg víst
að ég yrði ráðgjafi. Ég var þó svo
hygginn, að ég forðaðist að skrifa
nokkrum um það heim, þú ert sá eini,
sem ég hefi skrifað nokkuð í þá átt
og þó ekki, að mig minnir, frekar að
við hefðum heldur góðar vonir.“ Og
enn segir dr. Valtýr í bréfi dags. 9. des.
1903: „Ég hefi nú fremur fátt að skrifa,
því ekkert markvert hefur viðborið síð-
an ég skrifaði þér síðast. Þó er mér
ánægja að geta þess að Bjöm Jónsson
er nú orðinn allhress aftur og á góðum
batavegi. Ég hefði álitið það auma
slagið, ef hans hefði nú misst við, og
um tíma var ég mjög hræddur um hann.
Hann var einmitt einna lakastur um
það leyti, sem víst varð um ráðgjafa-
spursmálið, og hafði það víst mjög
slæm áhrif á hann, einkum þar sem
þetta kom svo flatt upp á okkur, þar
sem búið var að telja bæði honum og
mér trú um að það væri alveg víst, að
ég yrði ráðgjafi."
Þannig var samlyndið þá. Og
sársaukinn leynir sér ekki, þótt ekki
sé hægt að neita því að dr. Valtýr
bregzt karlmannlega við ósigri sínum í
það skipti.
Á bændafundinum fræga 1905, þegar
sunnlenzkir bændur riðu í stórum hóp-
um til Rieykjavíkur að mótmæla ritsíma-
samningnum, var nafninu breytt á flokki
dr. Valtýs og hann kallaður Framsóknar-
flokkur. Síðar var hann skírður upp og
nefndur Þjóðræðisflokkur og hét svo,
þar til Landvarnarflokkurinn sameinað-
ist honum á Þingvallafundinuim 1907
og var hinn sameinaði stjórnarandstöðu
flokkur síðiar niefndiur Sjiálfistæðis-
flakkiur. Hitt er annað mál, að
Sjólfstæðisflokksnafnið er svo ríkt í
mönnum eins og Birni Kristjánssyni, að
hann talar alltaf um Sj álfstæðisflokkinn
í ævisögubroti sínu, hvort sem um er að
ræða Valtýinga, Framsóknarflokk eða
Þjóðræðisflokk, en Bjöm var þingmaður
allra þessara flokka þangað til hann
gerist Sjálfstæðisflokksmaður. Áttu
fleiri svipaða sögu að baki.
★ ★
Landvarnarflokkurinn hafði klofnað
úr Heimastjómarflokknum vegna
ákvæðisins um flutning íslenzkra sér-
mála í ríkisráðinu, og má með nokkru
sanni segja að afstaða Sigurðar Jens-
aonar, prófasts í Flatey og þingmanns
Barðstrendinga, hafi orðið til þess að
ýta flokknum á flot. Samt er ræða Ein-
ars Benediktssonar, skálds, í Reykja-
vík 11. ágúst 1902 um stjómarskrár-
málið oftast talin kveikjan að flokkn-
um: frumvarpið væri „hrein líkkista
fyrir allt frelsi og sjálfsforræði ís-
lands“. Svipuð skoðun kom fram í nafn
lausum greinum dr. Valtýs Guðmunds-
sonar í ísafold, eða a.m.k. fullyrti
Hannes Þorsteinsson, ritstjóri Þjóðólfs,
blaðs heimastjórnarmanna, að dr. Val-
týr væri höfundur greinanna, og Jón
Ólafsson, ritstjóri Reykjavíkurinnar,
getur þess einnig í grein í blaði sínu í
nóv. 1902. Sigurður Líndal hefur fjall-
að um þetta í ritlingi sínum „Upphaf
Landvarnar". Hann kallar dr. Sigurð
Nordal til vitnis um að dr. Valtýr sé höf-
undur greinanna og segir að „á þennan
hátt hefur Valtýr Guðmundsson með
skrifum sínum átt frumkvseði að því
að endurvekja á opinberum vettvangi
andúð á ríkisráðsákvæðinu og um leið
átt vissan þátt í, að Landvarnarhreyf-
ingin hefist". Dr. Valtýr hafði sagt í
ísafold, að nafnlausu greinarnar í blað-
inu (undirritaðar Hávarður höggvandi og
Atli hinn rammi) væru „heimildaiiaust"
eignaðar sér. En um þetta mál væri á-
stæða til að ræða frekar síðar. Hitt er
jafnvíst að greinamar komu sér mjög
illa fyrir heimastjómarmenn, birtust á
„viðkvæmum“ tíma og höfðu áhrif í þá
átt að draga úr stuðningi við stjórnarbót-
ina og heimastjómarmenn, einkum í
röðum menntamanna.
Landvamarmenn héldu því fram, að
samþykkt Alþingis um uppburð ís-
lenzkra sérmála í ríkisráðinu danska
væri sama og innlimun íslands í
dönsku ríkisheildina. fslandsráðherra
væri danskur ráðherra og ekkert ann-
að, vegna þess að hann væri útnefnd-
ur af forsætisráðherra Dana, en
Hannes Hafstein og heimastjórnarmenn
töldu aðalatriðið, að framkvæmdavald-
ið væri í landinu sjádfu. En þó að Land-
vamarflokkurinn væri klofningur úr
Heimastjómarflokknum, var formaður
hans fyrstu árin gamall Valtýingur,
Jón Jienisisoin, yfiirdómari, bróð-
uinsoniuir Jónis forseita Siigurðs-
sonar, „merkur maður og skapríkur, en
nokkuð óþjáll í framkomu,“ segir Þor-
steinn Gíslason. Jón Jensson skrifaði
bækling, fræðilega gagnrýni á ríkis-
ráðsákvæðið: Uppgjöf landsréttind-
anna samþykkt á Alþingi 1902. Jón
hafði verið handgenginn dr. Valtý og í
bréfi segir hann, að þeir Valtýingar
eigi að styðja Jón í kosningunum í
Reykjavík gegn Tryggva Gunnarssjmi,
því að betra sé að hafa hann einu sinni
á móti Framsóknarflokksmönnum en
tuttugu sinnum, sem yrði, ef þeir
styddu ekki framboð Jóms, einis o>g dr.
Vaitýr kieimist aið orði. En smiám
saman gerðist ritstjóri ísafoldar, Björn
Jónsson, aðalforingi stjórnarandstæð-
inga, ásamt dr. Valtý Guðmundssyni.
Björn var, eins^og margir helztu stjórn-
málaforingjar Islendinga á fyrri hluta
þessarar aldar, málafylgjumaður mikill
og einstakur ritsnillingur, þótt ekki
væri hann skáld eins og Hannes
Hafstein. Bjöm gerðist Valtýingur lið-
lega fimmtugur, og sárnaði mjög, þeg-
ar heimastjórnarmenn báru sigur af
hólmi í átökunum við Valtýinga upp úr
aldamótunum, sagði að þeir hefðu stol-
ið eggi Valtýskunnar og ungað því út.
Björn Jónsson var heimagangur hjá dr.
Valtý, þegar hann var í Höfn, og náin
vinátta þeirra á milli. Vann hann mjög
að því, þegar hann var í Höfn 1903, að
fá Alberti til að gera dr. Valtý að ráð-
herra, þó að flokkur hans væri þá ekki
í meirihluta eftir kosningamar í janúar.
★ ★
Á bændafundinum, sem beind-
ist gegn stjórn Hanneisan Hafisteins,
hafði m.a. verið samþykkit að
fundurinn „skorar alvarlega á Alþingi
að afstýra þeim stjórnarfarslega voða,
sem sjálfstjórn hinnar íslenzku þjóðar
stendur af því, að forsætisráðherra
Dana undirskrifi skipunarbréf fslands-
ráðherra".
Stjómarandstæðingar boðuðu til
Þingvallafundar vorið 1907 og var
hann haldinn 29. júní. Þangað komu um
400 manns og áttu frumkvæðið að fund-
inum þeir ritstjórar, sem stóðu að „blaða-
mannaávarpinu" frá 12. nóv. 1906. Á
fundinum voru samþykktar tillögur um
að fundurinn krefjist þess, að væntanleg-
ur sáttmáli við Dani um afistöðu land-
anna sé gerður á þeim grundvelli ein-
um, að ísland sé frjálst land í konungs-
sambandi við Danmörku með fullu jafn-
rétti og fullu valdi yfir öllum sínum
málum. En þeim sáttmála má hvor aðili
um sig segja upp. Fundurinn „mótmælir
allri sáttmálsgerð, sem skemmra gengur,
og telur þá eigi annað fyrir höndum en
skilnað landanna, ef eigi náist slíkir
samningar, sem nefndir voru.“ Þá taldi
's'f' ? 8 / / S^tíS t
■ ■ . .
b :
ÍAV f
mjtm

mmm

FriSrik VIII á Seyðisfirði 1907. Við hlið hans stendur Jóhannes bæjarfógeti.
Ráðherra og konunngur leggja af stað austur 1907.
Stjórnarskrárnefnd Alþingis 1891. Sitjandi: Sr. Sigurður Stefánsson, Benedikt
Sveinsson og Skúli Thoroddsen. Standandi: Sr. Sigurður Gunnarsson, sr. Ölafur
Ólafsson (síðar Fríkirkjuprestur), sr. Jens Pálsson og sr. Sigurður Jensson.
<
5
r
17. miaí 1970
LESBÓK MORGUNBLAÐSINo 3